402 402

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

QUESTIO XLIV. QUESTIO XLIV.

De subjecto somnii. De subjecto somnii.

Deinde tractandæ sunt septem quæstiones quas movet Aristoteles de Deinde tractandæ sunt septem quæstiones quas movet Aristoteles de somnio, scilicet quid sit somnium ? somnio, scilicet quid sit somnium ?

Et, Propter quam causam dormientes quidam somniant, et quidam Et, Propter quam causam dormientes quidam somniant, et quidam

non? non?

Et, Quare quidem somnians quandoque non recolit, et quandoque re- Et, Quare quidem somnians quandoque non recolit, et quandoque re- cordatur ? cordatur ?

Et, Si contingat futura prævidere in somnio, vel non? Et, Si contingat futura prævidere in somnio, vel non?

Et, Qualiter contingit hoc? Et, Qualiter contingit hoc?

Et, Utrum futura ab homine perspiciantur solum, vel quorumdam dæ- Et, Utrum futura ab homine perspiciantur solum, vel quorumdam dæ- monum habent causam? monum habent causam?

Et, Utrum a natura somnia fiant vel ab eventu? Et, Utrum a natura somnia fiant vel ab eventu?

Quæritur primo, Quid est somnium? Quæritur primo, Quid est somnium?

Sed quia somnium est passio somniantis, et oportet passionem diffiniri Sed quia somnium est passio somniantis, et oportet passionem diffiniri per subjectum, oportet ergo quærere primo, Cujus ut subjecti sit som- per subjectum, oportet ergo quærere primo, Cujus ut subjecti sit som-

nium? nium?

Et secundo, Cujus sit ut causantis suam essentiam, scilicet utrum sensi- Et secundo, Cujus sit ut causantis suam essentiam, scilicet utrum sensi- bilium specierum, vel imaginabilium, vel intelligibilium? bilium specierum, vel imaginabilium, vel intelligibilium?

Et tertio, Quid sit somnium? Et tertio, Quid sit somnium?

Circa primum quæruntur quatuor. Circa primum quæruntur quatuor.

Quorum primum est, Utrum somnium sit passio intellectus ? Quorum primum est, Utrum somnium sit passio intellectus ?

Secundum, Utrum sit passio opinionis? Secundum, Utrum sit passio opinionis?

Tertium, Utrum sit passio imaginationis sive phantasia? Tertium, Utrum sit passio imaginationis sive phantasia?

Quartum, Utrum sit passio sensus communis vel proprii ? Quartum, Utrum sit passio sensus communis vel proprii ?

II P. SUMMA DE CREATURIS, QUÆST. 44. II P. SUMMA DE CREATURIS, QUÆST. 44.

ARTICULUS I. ARTICULUS I.

Utrum somnium sit passio intellectus ? Utrum somnium sit passio intellectus ?

Ad primum proceditur sic: Ad primum proceditur sic:

1. Dicit Aristoteles in libro 11 de 1. Dicit Aristoteles in libro 11 de Somno et vigilia: « Præter somnum vi- Somno et vigilia: « Præter somnum vi- demus quid aliud. Quemadmodum enim demus quid aliud. Quemadmodum enim vigilando sentientes aliquid, de eo etiam vigilando sentientes aliquid, de eo etiam quod sentimus, sæpe et intelligimus ali- quod sentimus, sæpe et intelligimus ali- quid: sic et in somnis præter phantas- quid: sic et in somnis præter phantas- mata, interdum videmus alia et intelligi- mata, interdum videmus alia et intelligi- mus. » Ex hoc accipitur, quod sicut in mus. » Ex hoc accipitur, quod sicut in vigilia per sensum accipimus particulare, vigilia per sensum accipimus particulare, et per intellectum abstrahimus univer- et per intellectum abstrahimus univer- sale, et sic intelligimus aliud: ita etiam sale, et sic intelligimus aliud: ita etiam in somnis somniando ab ipsis phantas- in somnis somniando ab ipsis phantas- matibus abstrahitur cognitio intelligibi- matibus abstrahitur cognitio intelligibi- lis et ita videtur esse somnium cogni- lis et ita videtur esse somnium cogni- tio intelligibilis, et passio intellectus. tio intelligibilis, et passio intellectus.

2. Item, Hoc probat Aristoteles per ea 2. Item, Hoc probat Aristoteles per ea quæ accidunt circa quosdam homines. quæ accidunt circa quosdam homines. Dicit enim, quod jam quidem viderunt Dicit enim, quod jam quidem viderunt hujusmodi somnia velut qui videntur se- hujusmodi somnia velut qui videntur se- cundum memoriæ præceptionem dispo- cundum memoriæ præceptionem dispo- nere quæ proponuntur. Et intendit di- nere quæ proponuntur. Et intendit di- cere, quod aliquis in somno disponit cere, quod aliquis in somno disponit somnium suum per actum rationis et ad somnium suum per actum rationis et ad interpretationem: et hoc percipitur in interpretationem: et hoc percipitur in his qui in memoria sua retinent somnia his qui in memoria sua retinent somnia sicut dicitur de somnio Herculis, sicut dicitur de somnio Herculis, qui vidit somnium suum, cujus nullus qui vidit somnium suum, cujus nullus voluit dicere interpretationem. Et ipse voluit dicere interpretationem. Et ipse postea ejusdem somnii interpretationem postea ejusdem somnii interpretationem

sua, sua,

somniavit. somniavit.

3. Præterea, Nos experti sumus hoc, 3. Præterea, Nos experti sumus hoc, quod quandoque somniamus nos dispu- quod quandoque somniamus nos dispu- tare de sensibilibus et invenire intelligi- tare de sensibilibus et invenire intelligi- bilia, quod non est nisi intellectus facere: bilia, quod non est nisi intellectus facere: igitur videtur somnium esse pașsio in- igitur videtur somnium esse pașsio in- tellectus. tellectus.

1 Daniel. x, 1. 1 Daniel. x, 1.

403 403

4. Item, Gregorius et Augustinus di- 4. Item, Gregorius et Augustinus di- cunt, quod somnia sunt revelationes cunt, quod somnia sunt revelationes Angelorum. Revelatio autem hæc con- Angelorum. Revelatio autem hæc con- venientissime fit ad intellectum, sicut venientissime fit ad intellectum, sicut dicit Daniel: Quoniam intelligentia est dicit Daniel: Quoniam intelligentia est opus in visione¹. opus in visione¹.

5. Item, Dicit Alpharabius, quod puræ 5. Item, Dicit Alpharabius, quod puræ intelligentiæ quæ dicuntur Angeli, sunt intelligentiæ quæ dicuntur Angeli, sunt agentes quasdam cognitiones somnia- agentes quasdam cognitiones somnia- biles quæ tamen secundum ipsas non biles quæ tamen secundum ipsas non habent nisi species intelligibiles: et ita habent nisi species intelligibiles: et ita videtur, quod fiat ad intellectum solum videtur, quod fiat ad intellectum solum hujusmodi cognitio. Idem dicunt Avi- hujusmodi cognitio. Idem dicunt Avi- cenna, Isaac, et Algazel. cenna, Isaac, et Algazel.

6. Per rationem autem objiciunt sic: 6. Per rationem autem objiciunt sic: Cujuscumque actus semper est mobilis, Cujuscumque actus semper est mobilis, et non potest fieri immobilis nisi per et non potest fieri immobilis nisi per somnium, ipsius per se passio est quod somnium, ipsius per se passio est quod apparet. in somno intellectus est talis: apparet. in somno intellectus est talis: ergo videtur sua propria passio esse id ergo videtur sua propria passio esse id quod apparet in somno: sed somnium quod apparet in somno: sed somnium est id quod apparet in somno: ergo est id quod apparet in somno: ergo somnium est passio intellectus. somnium est passio intellectus.

7. Item, Somnium est illius, ut dicit 7. Item, Somnium est illius, ut dicit Philosophus, in quo ultimo stant phan- Philosophus, in quo ultimo stant phan- tasmata accepta per sensum: sed ultimo tasmata accepta per sensum: sed ultimo stant in intellectu: ergo somnium est in- stant in intellectu: ergo somnium est in- tellectus. tellectus.

8. Item, Quidquid transit de uno ex- 8. Item, Quidquid transit de uno ex- tremo in alterum per medium, non de- tremo in alterum per medium, non de- bet sistere in mediis donec perveniat ad bet sistere in mediis donec perveniat ad extremum species cognoscibilium trans- extremum species cognoscibilium trans- eunt a sensu in intellectum per phanta- eunt a sensu in intellectum per phanta- siam et imaginationem: ergo non de- siam et imaginationem: ergo non de- bent sistere in phantasia et imaginatione bent sistere in phantasia et imaginatione donec perveniant in extremum quod est donec perveniant in extremum quod est intellectus. Et cum in somno sit motus intellectus. Et cum in somno sit motus hujusmodi specierum, videtur somnium hujusmodi specierum, videtur somnium moveri in intellectu et esse passio in- moveri in intellectu et esse passio in- tellectus. tellectus.

9. Item, Dicit Aristoteles, quod som- 9. Item, Dicit Aristoteles, quod som- nium est passio intelligibilis vel sensi- nium est passio intelligibilis vel sensi- bilis, his enim solum eorum quæ sunt in bilis, his enim solum eorum quæ sunt in nobis cognoscimus aliquid: sed non est nobis cognoscimus aliquid: sed non est passio sensibilis, ut ipse ibidem dicit: passio sensibilis, ut ipse ibidem dicit: ergo relinquitur, quod sit passio intelli- ergo relinquitur, quod sit passio intelli- gibilis. gibilis.

Selcontra. Selcontra.

Solutio. Solutio.

404 404

SED CONTRA: SED CONTRA:

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

1. Quidquid videtur sub determinata 1. Quidquid videtur sub determinata qualitate et figura et colore, non vide- qualitate et figura et colore, non vide- tur visione intellectuali: id quod vide- tur visione intellectuali: id quod vide- tur in somnis, videtur hoc modo ut fre- tur in somnis, videtur hoc modo ut fre- quenter: ergo non videtur visione in- quenter: ergo non videtur visione in- tellectuali. tellectuali.

2. Item, Algazel dicit, quod causa 2. Item, Algazel dicit, quod causa somni est motus virtutis phantasticæ et somni est motus virtutis phantasticæ et ejus instabilitatis: phantastica autem ejus instabilitatis: phantastica autem virtus non est intellectus : ergo somnium virtus non est intellectus : ergo somnium non est passio intellectus. non est passio intellectus.

3. Item, Alpharabius dicit, quod som- 3. Item, Alpharabius dicit, quod som- nium est motus imaginativæ et simili- nium est motus imaginativæ et simili- ter videntur dicere omnes Philosophi. ter videntur dicere omnes Philosophi.

SOLUTIO. Dicimus, quod somnium non SOLUTIO. Dicimus, quod somnium non est passio intellectus, sicut probant ulti- est passio intellectus, sicut probant ulti- mæ rationes. Superius enim habitum mæ rationes. Superius enim habitum est, quod intellectus a somno immobili- est, quod intellectus a somno immobili- tatur per accidens: et si invenitur in tatur per accidens: et si invenitur in somno solutus, non erit ordinata sua somno solutus, non erit ordinata sua conversio ad ea quæ apparent in somno, conversio ad ea quæ apparent in somno, sed erit admixtus phantasiis, judicans de sed erit admixtus phantasiis, judicans de phantasmatibus ut de rebus et propter phantasmatibus ut de rebus et propter hoc frequentissime errat: et ideo accidit, hoc frequentissime errat: et ideo accidit, quod alicui videtur, quod disputet in quod alicui videtur, quod disputet in somnis, et videntur ei argumenta for- somnis, et videntur ei argumenta for- mata, et quando vigilans examinat ea, mata, et quando vigilans examinat ea, invenit sopita et debilia et similiter est invenit sopita et debilia et similiter est de versibus factis in somno, qui in vi- de versibus factis in somno, qui in vi- gilia examinati nihil valere videntur. gilia examinati nihil valere videntur. Quod autem quandoque vera intelligun- Quod autem quandoque vera intelligun- tur in somniis, hoc fit quibusdam aliis tur in somniis, hoc fit quibusdam aliis de causis quæ infra determinabuntur. de causis quæ infra determinabuntur. A11, 2 et 3. AD PRIMA ergo tria dicendum, quod A11, 2 et 3. AD PRIMA ergo tria dicendum, quod licet actus intellectus quandoque salva- licet actus intellectus quandoque salva- tur in somno, tamen essentia somnii est tur in somno, tamen essentia somnii est in formis imaginabilibus et speciebus in formis imaginabilibus et speciebus phantasmatis et sensibus quibus se tunc phantasmatis et sensibus quibus se tunc immiscet intellectus: et propter hoc immiscet intellectus: et propter hoc somnium non est intellectus nisi per somnium non est intellectus nisi per accidens, et per se phantasiæ vel sensus. accidens, et per se phantasiæ vel sensus. Unde alia animalia præter hominem Unde alia animalia præter hominem somnia inveniuntur. somnia inveniuntur.

A1 4 et 5. AD ALIUD dicendum, quod revelatio A1 4 et 5. AD ALIUD dicendum, quod revelatio somnialis habet aliquod de esse prophetiæ, somnialis habet aliquod de esse prophetiæ, et aliquid de esse somnii et secundum et aliquid de esse somnii et secundum hoc quod est habens esse somnii, non hoc quod est habens esse somnii, non

sistit in intellectu, sed in imaginabilibus sistit in intellectu, sed in imaginabilibus præparatis ad phantasiam, sicut quod præparatis ad phantasiam, sicut quod Daniel vidit bestias ascendentes de mari, Daniel vidit bestias ascendentes de mari, et Pharao spicas et boves: sed secundum et Pharao spicas et boves: sed secundum quod est prophetiæ, sic principaliter est quod est prophetiæ, sic principaliter est in intellectu, et sic differt a somnio, sic- in intellectu, et sic differt a somnio, sic- ut determinari habet in quæstione de ut determinari habet in quæstione de prophetia. prophetia.

Et eodem modo respondendum est ad Et eodem modo respondendum est ad dicta Philosophorum. dicta Philosophorum.

AD ALIUD dicendum, quod non solus AD ALIUD dicendum, quod non solus intellectus est qui agit in somniis, imo intellectus est qui agit in somniis, imo immobilitatur quandoque per accidens: immobilitatur quandoque per accidens: sed phantasia et imaginatio quandoque sed phantasia et imaginatio quandoque agunt continue vigilantibus et dormien- agunt continue vigilantibus et dormien- tibus magis, eo quod tunc cessant actus tibus magis, eo quod tunc cessant actus sensuum exteriorum, et anima converti- sensuum exteriorum, et anima converti- tur totaliter ad interiora, scilicet ad tur totaliter ad interiora, scilicet ad actum imaginationis et phantasiæ. actum imaginationis et phantasiæ.

AD ALIUD dicendum, quod sensibilia AD ALIUD dicendum, quod sensibilia ut sensibilia non transeunt in intelle- ut sensibilia non transeunt in intelle- ctum, imo manent in imaginatione, ut ctum, imo manent in imaginatione, ut determinatum est. determinatum est.

AD ALIUD dicendum, quod phantasia AD ALIUD dicendum, quod phantasia et imaginatio sunt media inter sensum et imaginatio sunt media inter sensum et intellectum tamquam inter extrema et intellectum tamquam inter extrema ejusdem naturæ. In sensu enim est forma ejusdem naturæ. In sensu enim est forma individuabilis determinatæ quantitatis et individuabilis determinatæ quantitatis et figuræ, et illa accipitur ab imaginatione figuræ, et illa accipitur ab imaginatione et phantasia sed in intellectu est univer- et phantasia sed in intellectu est univer- sale quod est sine hic et nunc. Et cum sale quod est sine hic et nunc. Et cum somnium essentialiter existat in talibus somnium essentialiter existat in talibus formis et individualibus, somnii natura formis et individualibus, somnii natura non pertransit ad intellectum. non pertransit ad intellectum.

AD ULTIMUM dicendum, quod quando AD ULTIMUM dicendum, quod quando dicit Aristoteles, quod somnium est pas- dicit Aristoteles, quod somnium est pas- sio sensibilis vel intelligibilis, intelligit sio sensibilis vel intelligibilis, intelligit ly intelligibilis secundum actum inte- ly intelligibilis secundum actum inte- riorem qui in somno non immobilitatur. riorem qui in somno non immobilitatur. Quando vero dicit, quod somnium non Quando vero dicit, quod somnium non est passio sensus, intelligit sensum se- est passio sensus, intelligit sensum se- cundum actum exteriorem qui in somno cundum actum exteriorem qui in somno immobilitatur. immobilitatur.

Ad 6 Ad 6

Ad 7. Ad 7.

Ad x Ad x

Ad 9. Ad 9.

II P. SUMMÆ DE CREATURIS, QUÆST. 44. II P. SUMMÆ DE CREATURIS, QUÆST. 44.

403 403

M contra. M contra.

ARTICULUS II. ARTICULUS II.

Utrum somnium sit passio opinionis ? Utrum somnium sit passio opinionis ?

Deinde quæritur, Utrum somnium sit Deinde quæritur, Utrum somnium sit passio opinionis ? passio opinionis ?

Et videtur, quod sic. Et videtur, quod sic.

1. Dicit enim Aristoteles : « Manife- 1. Dicit enim Aristoteles : « Manife- stum, quoniam neque somnium est omne stum, quoniam neque somnium est omne quod in somno phantasma, sed quoniam quod in somno phantasma, sed quoniam intelligimus quæ opinione opinabamur ». intelligimus quæ opinione opinabamur ». Ex hoc accipitur, quod phantasia non Ex hoc accipitur, quod phantasia non est somnium, sed intellectus opinabilium. est somnium, sed intellectus opinabilium. Et ita videtur, quod somnium est passio Et ita videtur, quod somnium est passio opinionis. opinionis.

2. Item, Omne cognoscibile propor- 2. Item, Omne cognoscibile propor- tionabile est illi parti animæ per quam tionabile est illi parti animæ per quam cognoscitur. Somnium est cognoscibile cognoscitur. Somnium est cognoscibile quoddam ergo erit proportionabile ali- quoddam ergo erit proportionabile ali- cui parti animæ per quam cognoscitur: cui parti animæ per quam cognoscitur: sed in somnio accipitur unum probabili- sed in somnio accipitur unum probabili- ter, in quo tamen est quandoque decep- ter, in quo tamen est quandoque decep- tio. Cum igitur talis acceptio sit propria tio. Cum igitur talis acceptio sit propria opinionis, videtur somnium opinionis opinionis, videtur somnium opinionis esse proprium. esse proprium.

3. Præterea, Somnium quandoque est 3. Præterea, Somnium quandoque est falsum, quandoque est verum, creditur falsum, quandoque est verum, creditur tamen semper esse verum: et hoc est tamen semper esse verum: et hoc est proprium opinionis: ergo somnium est proprium opinionis: ergo somnium est opinionis passio. opinionis passio.

CONTRA: CONTRA:

Opinio nulli bestiarum inest, ut dicit Opinio nulli bestiarum inest, ut dicit Philosophus somnium autem inest Philosophus somnium autem inest bestiis ergo somnium non est passio bestiis ergo somnium non est passio opinionis. opinionis.

Item, Opinio nititur rationi probabili, Item, Opinio nititur rationi probabili, et rationibus fit fides: talis autem modus et rationibus fit fides: talis autem modus ratiocinandi non est in somnio: ergo ratiocinandi non est in somnio: ergo somnium non est opinionis proprium. somnium non est opinionis proprium. Præterea, Dicit Aristoteles in fine se- Præterea, Dicit Aristoteles in fine se-

1 II de Anima, tex. com. 57. 1 II de Anima, tex. com. 57.

2 Ibidem, tex. com. 139. 2 Ibidem, tex. com. 139.

cundi de Anima?, quod opinio quando- cundi de Anima?, quod opinio quando- que contraria est sensui, sicut illa quæ que contraria est sensui, sicut illa quæ dicit solem esse majorem habitatione, dicit solem esse majorem habitatione, cum secundum sensum videtur esse mo- cum secundum sensum videtur esse mo- nopedalis somnium numquam est nisi nopedalis somnium numquam est nisi de acceptis per sensum: ergo somnium de acceptis per sensum: ergo somnium non est opinionis proprium. non est opinionis proprium.

Item, Rationem ponit ad hoc Aristo- Item, Rationem ponit ad hoc Aristo- teles, sic dicens : « Sed neque in opinione teles, sic dicens : « Sed neque in opinione est somnium: non enim solum adve- est somnium: non enim solum adve- niens dicimus hominem vel equum esse, niens dicimus hominem vel equum esse, sed album vel pulchrum, quorum opi- sed album vel pulchrum, quorum opi- nio utique sine sensu nihil judicat, nec nio utique sine sensu nihil judicat, nec vere, nec falso. In somno autem hoc ac- vere, nec falso. In somno autem hoc ac- cidit animam facere: similiter enim cidit animam facere: similiter enim quoniam homo et quoniam albus est quoniam homo et quoniam albus est quod est adveniens, videmur videre in quod est adveniens, videmur videre in somnis 3. » Et hæc ratio est, quia opinio somnis 3. » Et hæc ratio est, quia opinio non judicat sensibilia nisi conjuncta sen- non judicat sensibilia nisi conjuncta sen- sui, et tunc etiam non judicat ut sensi- sui, et tunc etiam non judicat ut sensi- bilia, sed per rationem probabilem. In bilia, sed per rationem probabilem. In somnis vero judicantur sensibilia ut præ- somnis vero judicantur sensibilia ut præ- sentia non enim somniamus tantum sentia non enim somniamus tantum hominem in ratione hominis, sed etiam hominem in ratione hominis, sed etiam album et pulchrum et sic patet, quod album et pulchrum et sic patet, quod somnium non est passio operationis. somnium non est passio operationis.

SOLUTIO. Concedimus, quod somnium SOLUTIO. Concedimus, quod somnium non est opinionis proprium: et si opinio non est opinionis proprium: et si opinio inveniatur in somnio, hoc erit per acci- inveniatur in somnio, hoc erit per acci- dens, ut dicimus de intellectu, secundum dens, ut dicimus de intellectu, secundum quod judicium opinionis immiscet se si- quod judicium opinionis immiscet se si- mulacris sensibilium. mulacris sensibilium.

AD PRIMUM ergo dicendum, quod di- AD PRIMUM ergo dicendum, quod di- ctum Aristotelis cum præcisione intelli- ctum Aristotelis cum præcisione intelli- gendum est, scilicet quod in quibusdam gendum est, scilicet quod in quibusdam somniis non est phantasia tantum, licet somniis non est phantasia tantum, licet substantiale sit somnio: sed intelligimus substantiale sit somnio: sed intelligimus in somniis quædam, quæ in vigilia opi- in somniis quædam, quæ in vigilia opi- nabamur per opinionem : eo quod in- nabamur per opinionem : eo quod in- tellectus immiscet se phantasmatibus tellectus immiscet se phantasmatibus per accidens. per accidens.

AD ALIUD dicendum, quod est creduli- AD ALIUD dicendum, quod est creduli- tas æstimationis quæ innititur imagina- tas æstimationis quæ innititur imagina- tioni ut rei, et hæc est in somnio: et est tioni ut rei, et hæc est in somnio: et est credulitas per rationem quæ est fides ali- credulitas per rationem quæ est fides ali-

3 Lib. II de Somno et vigilia. 3 Lib. II de Somno et vigilia.

Solutio. Solutio.

Ad 1. Ad 1.

A 2. A 2.

Ad 3. Ad 3.

406 406

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

cujus probabilis, et hæc est opinionis, et cujus probabilis, et hæc est opinionis, et illa non est in somnio. illa non est in somnio.

AD ALIUD dicendum, quod phantasiæ AD ALIUD dicendum, quod phantasiæ et sensus communis est, quod sicut falsa et sensus communis est, quod sicut falsa et vera esse creduntur: et ideo hoc non et vera esse creduntur: et ideo hoc non est illius opinionis quapropter non se- est illius opinionis quapropter non se- quitur, quod somnium sit opinionis pas- quitur, quod somnium sit opinionis pas- sio. sio.

ARTICULUS III. ARTICULUS III.

Utrum somnium sit passio imagina- Utrum somnium sit passio imagina- tionis ? tionis ?

Tertio quæritur, Utrum somnium sit Tertio quæritur, Utrum somnium sit passio imaginationis vel phantasiæ ? passio imaginationis vel phantasiæ ?

Et videtur, quod sic: Et videtur, quod sic:

1. Dicit enim Alpharabius, quod som- 1. Dicit enim Alpharabius, quod som- nium attribuitur virtuti imaginativa. nium attribuitur virtuti imaginativa. Ista enim virtus semper est in motu et Ista enim virtus semper est in motu et in actione continua, et in translatione in actione continua, et in translatione de una imaginatione ad aliam imagina- de una imaginatione ad aliam imagina- tionem. tionem.

2. Item, Alpharabius, Somnia debent 2. Item, Alpharabius, Somnia debent attribui virtuti imaginativæ, sive fuerunt attribui virtuti imaginativæ, sive fuerunt vera, sive falsa. vera, sive falsa.

3. Item, Avicenna dicit, quod virtus 3. Item, Avicenna dicit, quod virtus imaginativa agit in somnio. Hoc etiam imaginativa agit in somnio. Hoc etiam dicit Algazel, scilicet quod somnium est dicit Algazel, scilicet quod somnium est motus virtutis phantasticæ. Aristoteles motus virtutis phantasticæ. Aristoteles etiam dicit, quod sensibilis est quidem etiam dicit, quod sensibilis est quidem somniare hoc autem est in eo quod somniare hoc autem est in eo quod phantasticum. phantasticum.

Somnium est Somnium est

4. Item, Aristoteles, 4. Item, Aristoteles, phantasia quædam et in somnio phan- phantasia quædam et in somnio phan- tasma quidem est phantasticæ virtutis : tasma quidem est phantasticæ virtutis : ergo phantasticæ virtutis est somnium. ergo phantasticæ virtutis est somnium.

5. Item, Per rationem probatur hoc 5. Item, Per rationem probatur hoc idem Somnium enim est motus simu- idem Somnium enim est motus simu- lacrorum sensibilium materia non præ- lacrorum sensibilium materia non præ- sente simulacra autem illa non manent sente simulacra autem illa non manent

1 Vide pro hoc Averroem in commento super 1 Vide pro hoc Averroem in commento super lib. de Somno et vigilia circa dimidium (Nota lib. de Somno et vigilia circa dimidium (Nota

nisi in imaginatione: ergo somnium non nisi in imaginatione: ergo somnium non erit nisi imaginationis. erit nisi imaginationis.

SED CONTRA: SED CONTRA:

1. Aliquis somniat se videre et au- 1. Aliquis somniat se videre et au- dire sed videre et audire non sunt ima- dire sed videre et audire non sunt ima- ginationis ergo somnium non est ima- ginationis ergo somnium non est ima- ginationis proprium. ginationis proprium.

2. Item, Dicit Aristoteles, quod licet 2. Item, Dicit Aristoteles, quod licet sensus in somniis immobilitentur secun- sensus in somniis immobilitentur secun- dum actus exteriores, non tamen secun- dum actus exteriores, non tamen secun- dum actus interiores : ergo videtur, dum actus interiores : ergo videtur, quod somnium sit motus sensus secun- quod somnium sit motus sensus secun- dum actum interiorem, et ita non erit dum actum interiorem, et ita non erit motus phantasiæ. motus phantasiæ.

Sed comm Sed comm

SOLUTIO. Dicendum, sicut dicit Alpha- Solutio SOLUTIO. Dicendum, sicut dicit Alpha- Solutio rabius in Necromantia, quod motus sen- rabius in Necromantia, quod motus sen- sibilium est a sensu in imaginationem, sibilium est a sensu in imaginationem, ita quod principium est a sensu et finis ita quod principium est a sensu et finis in imaginatione. In somnio autem est in imaginatione. In somnio autem est motus sensibilium præacceptorum ab motus sensibilium præacceptorum ab imaginatione ad sensum, ita quod prin- imaginatione ad sensum, ita quod prin- cipium est ab imaginatione et finis ad cipium est ab imaginatione et finis ad sensum et ideo somnium est imagina- sensum et ideo somnium est imagina- tionis ut a quo est principium motus tionis ut a quo est principium motus ejus. ejus.

1. 1.

AD PRIMUM ergo dicendum, quod cum Ad objec AD PRIMUM ergo dicendum, quod cum Ad objec aliquis somniat se videre et audire, hoc aliquis somniat se videre et audire, hoc accidit ex motu finis somnii ¹. accidit ex motu finis somnii ¹.

2. 2.

AD ALIUD dicendum, quod sunt actus Ad obje AD ALIUD dicendum, quod sunt actus Ad obje interiores sensuum secundum quod re- interiores sensuum secundum quod re- ducuntur ad sensum communem et se- ducuntur ad sensum communem et se- cundum illud est somnium quantum ad cundum illud est somnium quantum ad finem sui motus. Sunt etiam actus sen- finem sui motus. Sunt etiam actus sen- suum propriorum in se secundum or- suum propriorum in se secundum or- gana: et secundum illos non semper est gana: et secundum illos non semper est somnium: quia quandoque desunt or- somnium: quia quandoque desunt or-

gana. gana.

edit. Lugd.) edit. Lugd.)

II P. SUMME DE CREATURIS, QUÆST. 44. II P. SUMME DE CREATURIS, QUÆST. 44.

ARTICULUS IV. ARTICULUS IV.

Utrum somnium sit passio sensus Utrum somnium sit passio sensus

communis ? communis ?

Quarto et ultimo quæritur, Utrum Quarto et ultimo quæritur, Utrum somnium sit passio sensus communis vel somnium sit passio sensus communis vel proprii ? proprii ?

Et videtur, quod non. Et videtur, quod non.

1. Per rationem quam ponit Philoso- 1. Per rationem quam ponit Philoso- phus in libro II de Somno et vigilia sic phus in libro II de Somno et vigilia sic dicens « Si usus visus est videre, et dicens « Si usus visus est videre, et auditus audire, et omnino sensus sen- auditus audire, et omnino sensus sen- tire hæc autem sunt communia sen- tire hæc autem sunt communia sen- suum universaliter figura, motus, ma- suum universaliter figura, motus, ma- gnitudo, et alia hujusmodi propria gnitudo, et alia hujusmodi propria autem ut color, sonus, et sapor: in po- autem ut color, sonus, et sapor: in po- tentia autem sunt omnia claudentia et tentia autem sunt omnia claudentia et dormientia videre, similiter et de reli- dormientia videre, similiter et de reli- quis, patet quod non sentimus in som- quis, patet quod non sentimus in som- nis. » Non ergo sensu somnium perci- nis. » Non ergo sensu somnium perci- pimus. Hoc est, quia in somnis sensus pimus. Hoc est, quia in somnis sensus clausi sunt, scilicet communis et pro- clausi sunt, scilicet communis et pro- prius, et non sentiunt nisi in potentia prius, et non sentiunt nisi in potentia sicut claudentia et dormientia potentia sicut claudentia et dormientia potentia vident et sic de aliis sensibus: ergo re- vident et sic de aliis sensibus: ergo re- linquitur, quod somnium non est sensi- linquitur, quod somnium non est sensi- bilis partis animæ. bilis partis animæ.

2. Item, Aristoteles : « In somno po- 2. Item, Aristoteles : « In somno po- situm est nihil videre, nec audire, neque situm est nihil videre, nec audire, neque omnino sentire. » omnino sentire. »

: :

3. Item, Cujuscumque est aliqua cog- 3. Item, Cujuscumque est aliqua cog- nitio, ipsa erit ipsius in actu cognoscen- nitio, ipsa erit ipsius in actu cognoscen- tis somnium autem est cognitio quæ- tis somnium autem est cognitio quæ- dam, ut dicit Aristoteles: ergo erit ali- dam, ut dicit Aristoteles: ergo erit ali- cujus in actu cognoscentis: sed sensus cujus in actu cognoscentis: sed sensus non actu cognoscunt in somnis, quia non actu cognoscunt in somnis, quia sensus immobilitati sunt : ergo som- sensus immobilitati sunt : ergo som- nium non est passio sensus. PRIMA patet nium non est passio sensus. PRIMA patet per hoc quod cognitio est actus cogno- per hoc quod cognitio est actus cogno- scentis, et in cognoscente ut in subjecto. scentis, et in cognoscente ut in subjecto. SECUNDA probatur per dictum Aristotelis. SECUNDA probatur per dictum Aristotelis.

1 II de Anima, tex. com. 60. 1 II de Anima, tex. com. 60.

407 407

4. Si forte dicatur, quod somnium est 4. Si forte dicatur, quod somnium est cognitio in habitu, et est passio cogno- cognitio in habitu, et est passio cogno- scentis in habitu et non in actu. CONTRA : scentis in habitu et non in actu. CONTRA : Omnis cognitio per quam apparent ac- Omnis cognitio per quam apparent ac- tualiter species cogniscibilium, est passio tualiter species cogniscibilium, est passio alicujus cognoscentis in actu: somnium alicujus cognoscentis in actu: somnium est talis cognitio: ergo est passio alicu- est talis cognitio: ergo est passio alicu- jus actualiter cognoscentis. PRIMA pro- jus actualiter cognoscentis. PRIMA pro- batur per se. SECUNDA probatur per hoc batur per se. SECUNDA probatur per hoc quod in somnio convertuntur actualiter quod in somnio convertuntur actualiter super simulacrum sicut supra rem. super simulacrum sicut supra rem.

5. Item, Nihil per se apparet sensibus 5. Item, Nihil per se apparet sensibus nisi quando utuntur suis actibus: sed nisi quando utuntur suis actibus: sed somnium apparet quando immobiles somnium apparet quando immobiles sunt sensus secundum actum : ergo sunt sensus secundum actum : ergo somnium non apparet sensibus per se. somnium non apparet sensibus per se.

6. Item, Dicitur in II de Anima 1, 6. Item, Dicitur in II de Anima 1, quod possumus intelligere cum volu- quod possumus intelligere cum volu- mus, sed non sentire cum volumus. Et mus, sed non sentire cum volumus. Et hujus dicti causa est, quia species intel- hujus dicti causa est, quia species intel- ligibiles acceptæ sunt apud nos, super ligibiles acceptæ sunt apud nos, super quas possumus converti quando volu- quas possumus converti quando volu- mus sensibilia autem non semper sunt mus sensibilia autem non semper sunt præsentia nobis, et ideo non possumus præsentia nobis, et ideo non possumus sentire dum volumus. Ex hoc arguitur sentire dum volumus. Ex hoc arguitur sic: Sensus non est nisi in rei præsen- sic: Sensus non est nisi in rei præsen- tia ergo somnium est in sensu. tia ergo somnium est in sensu.

7. Item, Quidam sensus non fiunt nisi 7. Item, Quidam sensus non fiunt nisi per medium extra: somnium autem non per medium extra: somnium autem non utitur medio, eo quod in somno sensus utitur medio, eo quod in somno sensus nihil patiuntur a medio : ergo somnium nihil patiuntur a medio : ergo somnium non est in sensu. non est in sensu.

SED CONTRA: SED CONTRA:

1. Dicit Aristoteles : « In somniis nihil 1. Dicit Aristoteles : « In somniis nihil

pati sensum non verum, sed contingit pati sensum non verum, sed contingit visum pati quidem et alios sensus. Sin- visum pati quidem et alios sensus. Sin- gulum autem horum quemadmodum no- gulum autem horum quemadmodum no- bis vigilantibus evenit quidem quodam- bis vigilantibus evenit quidem quodam- modo sensui, non sic autem in vigilanti- modo sensui, non sic autem in vigilanti- bus. » Et ex hoc accipitur, quod sensus bus. » Et ex hoc accipitur, quod sensus sic apprehendunt in somno ut in vigilia, sic apprehendunt in somno ut in vigilia, licet res non sit præsens in somno, sicut licet res non sit præsens in somno, sicut est præsens in vigilia. est præsens in vigilia.

2. Item, Aristoteles : « Ponam ergo 2. Item, Aristoteles : « Ponam ergo quod est manifestum, quoniam sensibilis quod est manifestum, quoniam sensibilis particulæ passio est somnium, sic qui- particulæ passio est somnium, sic qui- dem et somnus, supple, passio est sensi- dem et somnus, supple, passio est sensi-

Sed contra Sed contra

408 408

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

bilis particulæ non enim alii quidem bilis particulæ non enim alii quidem alicui animalium inest somnus, alii au- alicui animalium inest somnus, alii au- tem somniare, sed eidem. » Cum igitur tem somniare, sed eidem. » Cum igitur supra habitum sit, quod somnus est se- supra habitum sit, quod somnus est se- cundum sensum, somniare etiam erit se- cundum sensum, somniare etiam erit se- cundum sensum. cundum sensum.

3. Item, Dicit Aristoteles : « Manife- 3. Item, Dicit Aristoteles : « Manife- stum, quod non solum in vigilando mo- stum, quod non solum in vigilando mo- tus a simulacris fiunt et qui in corpore tus a simulacris fiunt et qui in corpore sunt, et qui extrinsecus, sed et quando sunt, et qui extrinsecus, sed et quando sit passio hæc quæ vocatur somnus : et sit passio hæc quæ vocatur somnus : et magis tunc apparent sub die enim ex- magis tunc apparent sub die enim ex- pelluntur, quando operantur quidem pelluntur, quando operantur quidem sensus et intelligentia, et exterminantur, sensus et intelligentia, et exterminantur, quemadmodum juxta multum ignem mi- quemadmodum juxta multum ignem mi- nor, et tristitiæ et delectationes parvæ nor, et tristitiæ et delectationes parvæ juxta magnas dum vero quiescunt, su- juxta magnas dum vero quiescunt, su- pernatant et parva. » Ex hoc accipitur, pernatant et parva. » Ex hoc accipitur, quod simulacra movent interius in dor- quod simulacra movent interius in dor- miendo et in vigilando, sed in vigilando miendo et in vigilando, sed in vigilando non sentiuntur motus interiores propter non sentiuntur motus interiores propter fortiores exteriores: quia fortior motus fortiores exteriores: quia fortior motus excludit debiliorem, sicut magnus ignis excludit debiliorem, sicut magnus ignis offuscat minorem, et major tristitia mi- offuscat minorem, et major tristitia mi- norem. Cum igitur motus, ut dicit Al- norem. Cum igitur motus, ut dicit Al- pharabius, sit ab imaginatione ad sen- pharabius, sit ab imaginatione ad sen- sum, somnium erit motus sensus et sum, somnium erit motus sensus et passio ipsius. passio ipsius.

4. Item, Aristoteles : « Nocte propter 4. Item, Aristoteles : « Nocte propter vocationem particularium sensuum, et vocationem particularium sensuum, et impotentiam agendi, eo quod ab exte- impotentiam agendi, eo quod ab exte- rioribus ad id quod est intra, fiat calidi- rioribus ad id quod est intra, fiat calidi- tatis reflexio, ad principium sensibilis tatis reflexio, ad principium sensibilis particulæ referuntur, et fiunt manifesta particulæ referuntur, et fiunt manifesta sedata turbatione. » Ex hoc accipitur, sedata turbatione. » Ex hoc accipitur, quod cum calor retrahitur ad interiora in quod cum calor retrahitur ad interiora in somnis, immobilitantur sensus secun- somnis, immobilitantur sensus secun- dum actus exteriores, et intrinsecus ad dum actus exteriores, et intrinsecus ad ipsos influunt imagines: et licet illi ipsos influunt imagines: et licet illi parvi motus sint, tamen percipiuntur parvi motus sint, tamen percipiuntur fortiter, eo quod exterior turbatio sedata fortiter, eo quod exterior turbatio sedata sit et ex hoc iterum videtur, quod som- sit et ex hoc iterum videtur, quod som- nium sit passio sensus. nium sit passio sensus.

SI FORTE propter hoc aliquis dicat, SI FORTE propter hoc aliquis dicat, quod duplex est actus sensus, scilicet in- quod duplex est actus sensus, scilicet in- terior, et exterior: et secundum exte- terior, et exterior: et secundum exte- riorem agit in vigilia, secundum interio- riorem agit in vigilia, secundum interio- rem agit in somno. rem agit in somno.

CONTRA: CONTRA:

1. Omne mobile homogenium motum 1. Omne mobile homogenium motum ab aliquo motore in parte una, natum ab aliquo motore in parte una, natum est moveri ab eodem in omnibus parti- est moveri ab eodem in omnibus parti- bus et ratio hujus, est quia ipsum est bus et ratio hujus, est quia ipsum est homogenium, id est, est unius naturæ in homogenium, id est, est unius naturæ in omnibus partibus: sed organum cujus- omnibus partibus: sed organum cujus- libet sensus corpus est homogenium : libet sensus corpus est homogenium : ergo si movetur in parte una, movebitur ergo si movetur in parte una, movebitur et in alia et si immobile est in parte et in alia et si immobile est in parte una, et in alia erit immobile: sed in una, et in alia erit immobile: sed in somnis immobilitatur organum exte- somnis immobilitatur organum exte- rius: ergo et interius immobilitabitur : rius: ergo et interius immobilitabitur : et si movetur interius, movebitur et ex- et si movetur interius, movebitur et ex- terius. terius.

2. Item, Probatum est supra, quod 2. Item, Probatum est supra, quod vapor elevatus a loco digestionis et in- vapor elevatus a loco digestionis et in- frigidatus in cerebro, descendens ad or- frigidatus in cerebro, descendens ad or- gana sensuum, immobilitat sensus et gana sensuum, immobilitat sensus et causat somnum. Cum ergo ille vapor ci- causat somnum. Cum ergo ille vapor ci- tius attingit intrinsecus quam extrinse- tius attingit intrinsecus quam extrinse- cus, fortius immobilitat ea interius quam cus, fortius immobilitat ea interius quam

extra. extra.

3. Item, Organa sensuum magis sunt 3. Item, Organa sensuum magis sunt ordinata ad exteriora quam ad interiora : ordinata ad exteriora quam ad interiora : sed ad exteriores non sufficiunt per se, sed ad exteriores non sufficiunt per se, visus enim non videt sine actu lucidi : visus enim non videt sine actu lucidi : ergo videtur, quod multo minus suffi- ergo videtur, quod multo minus suffi- ciunt per se ad interiores. PRIMA proba- ciunt per se ad interiores. PRIMA proba- tur per hoc quod actus exterior est in tur per hoc quod actus exterior est in vigilia et in omni animali. Quidam enim vigilia et in omni animali. Quidam enim sunt qui numquam somniaverunt per to- sunt qui numquam somniaverunt per to- tam vitam, ut dicit Aristoteles : nulli tam vitam, ut dicit Aristoteles : nulli autem sunt qui non sunt usi sensi- autem sunt qui non sunt usi sensi- bus in vigilia secundum actus exterio- bus in vigilia secundum actus exterio-

res. res.

Si propter hoc concedatur, quod som- Si propter hoc concedatur, quod som- nium non est passio sensus. CONTRA: nium non est passio sensus. CONTRA: Quidquid apparet alicui ut vigilanti et Quidquid apparet alicui ut vigilanti et utenti sensibus, ipsum apparet ei secun- utenti sensibus, ipsum apparet ei secun- dum sensus somnium apparet ut vigi- dum sensus somnium apparet ut vigi- lanti et utenti sensibus: ergo somnium lanti et utenti sensibus: ergo somnium apparet secundum sensus. PRIMA proba- apparet secundum sensus. PRIMA proba- tur per hoc quod in vigilia non utimur tur per hoc quod in vigilia non utimur nisi sensibus. SECUNDA vero patet expe- nisi sensibus. SECUNDA vero patet expe- rientiam quia cum somniamus, videtur rientiam quia cum somniamus, videtur nobis frequenter ut videamus et audia- nobis frequenter ut videamus et audia- mus unde somnium est simile cogita- mus unde somnium est simile cogita- tioni vigilantis. tioni vigilantis.

t. t.

otra. otra.

lio. lio.

1. 1.

1 2. 1 2.

II P. SUMMÆ DE CREATURIS, QUÆST. 44. II P. SUMMÆ DE CREATURIS, QUÆST. 44.

SED TUNC quæritur, Utrum somnium SED TUNC quæritur, Utrum somnium sit passio sensus communis vel proprii ? sit passio sensus communis vel proprii ? Et videtur, quod utriusque. In somnis Et videtur, quod utriusque. In somnis enim discernimus album et dulce, et sic enim discernimus album et dulce, et sic de aliis, quod pertinet ad sensum pro- de aliis, quod pertinet ad sensum pro- prium, et judicamus utrum album sit prium, et judicamus utrum album sit idem dulci, quod pertinet ad sensum idem dulci, quod pertinet ad sensum communem ergo somnium est passio communem ergo somnium est passio sensus communis et proprii et sensus sensus communis et proprii et sensus per accidens. Judicamus enim in som- per accidens. Judicamus enim in som- nis, quod album est filius Diaris. nis, quod album est filius Diaris.

SED CONTRA: SED CONTRA:

Contingit, quod aliquis orbatus oculis Contingit, quod aliquis orbatus oculis somniat se videre et hæc apparitio non somniat se videre et hæc apparitio non potest esse ad organum sensus proprii : potest esse ad organum sensus proprii : ergo videtur, quod somnus non generali- ergo videtur, quod somnus non generali- ter sit passio sensus proprii. ter sit passio sensus proprii.

SOLUTIO. Dicendum, quod somnium SOLUTIO. Dicendum, quod somnium est passio phantasiæ et sensus communis est passio phantasiæ et sensus communis secundum relationem quam habet ad secundum relationem quam habet ad sensus proprios: et motus somnii incipit sensus proprios: et motus somnii incipit a phantasia et terminatur ad sensum. a phantasia et terminatur ad sensum. Propter quod dicit Aristoteles quod mo- Propter quod dicit Aristoteles quod mo- tus somnii est sicut motus vertiginis, qui tus somnii est sicut motus vertiginis, qui componitur ex pulsu et tractu: sensibi- componitur ex pulsu et tractu: sensibi- lia enim primo procedunt a sensu com- lia enim primo procedunt a sensu com- muni cum imaginatione, qui motus est muni cum imaginatione, qui motus est sicut pulsus et postea redeunt ab ima- sicut pulsus et postea redeunt ab ima- ginativa ad sensum communem, et ille ginativa ad sensum communem, et ille motus est sicut tractus. Dicit etiam Ari- motus est sicut tractus. Dicit etiam Ari- stoteles, quod recedente sensibili extrin- stoteles, quod recedente sensibili extrin- seco in cella remanent simulacra, et red- seco in cella remanent simulacra, et red- eunt in somnio ad organum sensus eunt in somnio ad organum sensus communis. Sensus autem communis re- communis. Sensus autem communis re- fert ad sensata propria, sicut etiam facit fert ad sensata propria, sicut etiam facit in vigilia, ut supra dictum est: et ideo in vigilia, ut supra dictum est: et ideo videtur homini, quod videat et audiat et videtur homini, quod videat et audiat et tangat et agat aliis sensibus. tangat et agat aliis sensibus.

: :

DICENDUM ergo ad primum, quod ratio DICENDUM ergo ad primum, quod ratio Aristotelis non probat nisi quod som- Aristotelis non probat nisi quod som- nium non est passio communis et pro- nium non est passio communis et pro- prii sensus secundum actum exteriorem. prii sensus secundum actum exteriorem.

Similiter intelligitur dictum sequens Similiter intelligitur dictum sequens quod inducitur ab Aristotele. quod inducitur ab Aristotele.

AD ALIUD dicendum, quod illud argu- AD ALIUD dicendum, quod illud argu- mentum necessarium est: sed hæc est mentum necessarium est: sed hæc est falsa, quod sensus in somniis non sit falsa, quod sensus in somniis non sit actualiter cognoscens: sensus enim com- actualiter cognoscens: sensus enim com-

409 409

munis secundum conversionem ad inte- munis secundum conversionem ad inte- rius non immobilitatur in somnis, et rius non immobilitatur in somnis, et illius actualis cognitio est somnium. illius actualis cognitio est somnium.

AD ILLUD dicendum, quod somnium AD ILLUD dicendum, quod somnium est passio cognoscentis in actu, et sen- est passio cognoscentis in actu, et sen- sus communis secundum conversionem sus communis secundum conversionem ad interius immutatur a simulacris sen- ad interius immutatur a simulacris sen- sibilium in somnis et illa simulacra sibilium in somnis et illa simulacra accipit ut sensibilia communia et propria accipit ut sensibilia communia et propria per accidens, et componit et dividit ea per accidens, et componit et dividit ea et judicat intentiones ex ipsis resul- et judicat intentiones ex ipsis resul- tantes hæc enim omnia potest facere tantes hæc enim omnia potest facere sensus communis, ut supra probatum sensus communis, ut supra probatum

est. est.

AD ALIUD dicendum, quod quidam di- AD ALIUD dicendum, quod quidam di- cunt, quod sensus communis et proprii cunt, quod sensus communis et proprii immobiles sunt in somno secundum immobiles sunt in somno secundum actus exteriores. Interius autem a quo- actus exteriores. Interius autem a quo- dam calore interiori solvuntur. Sed hoc dam calore interiori solvuntur. Sed hoc non placet, sed potius secundum Alpha- non placet, sed potius secundum Alpha- rabium et Avicennam et Algazelem di- rabium et Avicennam et Algazelem di- cendum est, quod motus somnii sistit ad cendum est, quod motus somnii sistit ad organum sensus communis, et ille in organum sensus communis, et ille in somnis immobilitatur per accidens se- somnis immobilitatur per accidens se- cundum conversionem ad actum exte- cundum conversionem ad actum exte- riorem non enim immobilitatur per se, riorem non enim immobilitatur per se, sed non influit virtutem sensus et spiri- sed non influit virtutem sensus et spiri- tum sensibilem organis sensuum pro- tum sensibilem organis sensuum pro- priorum, propter hoc quod ipsa organa priorum, propter hoc quod ipsa organa sensuum propriorum immobilitata sunt sensuum propriorum immobilitata sunt ex frigiditate somni. Unde adhuc sensus ex frigiditate somni. Unde adhuc sensus communis per se manet in actu secun- communis per se manet in actu secun- dum conversionem ad interius. dum conversionem ad interius.

AD ALIUD dicendum, quod cum Aristo- AD ALIUD dicendum, quod cum Aristo- teles dicit quod non sentimus cum vo- teles dicit quod non sentimus cum vo- lumus, ipse intelligit de illo sentire quod lumus, ipse intelligit de illo sentire quod est ad rei præsentiam in vigilia. est ad rei præsentiam in vigilia.

AD ALIUD dicendum, quod simulacra AD ALIUD dicendum, quod simulacra interiora sunt in actu, et sunt actus sen- interiora sunt in actu, et sunt actus sen- sibilis particulæ : quia sunt species se- sibilis particulæ : quia sunt species se- paratæ a materia: et ideo non indigent paratæ a materia: et ideo non indigent aliquo alio agente illud quod est in actu : aliquo alio agente illud quod est in actu : et actus non indiget agente quod facit et actus non indiget agente quod facit ipsum actu existere : quia aliter prodere- ipsum actu existere : quia aliter prodere- tur in infinitum in agentibus: sed species tur in infinitum in agentibus: sed species quæ sunt in materia rerum sensibilium quæ sunt in materia rerum sensibilium extra, non sunt in actu sensibilia, sed in extra, non sunt in actu sensibilia, sed in potentia, et ideo indigent agente, quod potentia, et ideo indigent agente, quod facit ea actu esse sensibilia, sicut lux fa- facit ea actu esse sensibilia, sicut lux fa-

Ad 4. Ad 4.

Ad 5. Ad 5.

Ad 6. Ad 6.

Ad 7. Ad 7.

410 410

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

cit actu colorem et ad talia sensibilia cit actu colorem et ad talia sensibilia est sensus secundum conversionem ad est sensus secundum conversionem ad extra, et ideo indiget hujusmodi agenti- extra, et ideo indiget hujusmodi agenti- bus sed secundum conversionem ad in- bus sed secundum conversionem ad in- tus est ad sensibilia primo modo dicta, tus est ad sensibilia primo modo dicta, et ideo non indiget aliis agentibus in et ideo non indiget aliis agentibus in illa conversione. illa conversione.

RATIONES vero quæ inductæ sunt pro RATIONES vero quæ inductæ sunt pro parte illa, quod somnium sit passio sen- parte illa, quod somnium sit passio sen- sus, conceduntur. Sed quod dicit Aristo- sus, conceduntur. Sed quod dicit Aristo- teles, quod somnium est sensibilis par- teles, quod somnium est sensibilis par- ticulæ in eo quod phantasticum intel- ticulæ in eo quod phantasticum intel- ligitur sic, quod sensus et phantasia ligitur sic, quod sensus et phantasia idem sunt in substantia, sed differunt in idem sunt in substantia, sed differunt in ratione, et sensibilis particula in somnio ratione, et sensibilis particula in somnio movetur a phantasmate non secundum movetur a phantasmate non secundum quod est phantasma, sed secundum quod quod est phantasma, sed secundum quod est in ratione sensibilis: et ideo somnia- est in ratione sensibilis: et ideo somnia- re non est sicut sentire. re non est sicut sentire.

Ad illud autem quod objicitur contra Ad illud autem quod objicitur contra distinctionem de actu interiori et exte- distinctionem de actu interiori et exte- riori sensus, dicendum quod motus som- riori sensus, dicendum quod motus som- nii non est nisi ad organum sensus nii non est nisi ad organum sensus communis et ideo non immobilitatur communis et ideo non immobilitatur per se, ut supra habitum est. Organa per se, ut supra habitum est. Organa vero sensuum propriorum immobilitan- vero sensuum propriorum immobilitan- tur intrinsecus et extrinsecus. tur intrinsecus et extrinsecus.

Et per hoc patet etiam solutio ad se- Et per hoc patet etiam solutio ad se-

quens organum enim sensus communis quens organum enim sensus communis naturaliter est frigidum: unde si frigidi- naturaliter est frigidum: unde si frigidi- tate immobilitaretur, semper esset im- tate immobilitaretur, semper esset im- mobile. Et licet Aristoteles dicat, quod mobile. Et licet Aristoteles dicat, quod ejusdem est somnus et somnium, non ejusdem est somnus et somnium, non tamen secundum idem: somnus enim tamen secundum idem: somnus enim est sensibilis particulæ secundum con- est sensibilis particulæ secundum con- versionem ad extra, sed somnium est versionem ad extra, sed somnium est ejusdem secundum conversionem ad ejusdem secundum conversionem ad intra. intra.

AD ALIUD dicendum, quod licet sensus AD ALIUD dicendum, quod licet sensus in actibus exterioribus fortiores sint in actibus exterioribus fortiores sint quam in interioribus, tamen non suffi- quam in interioribus, tamen non suffi- ciunt per se ad exteriores et hoc con- ciunt per se ad exteriores et hoc con- tingit propter sensibile quod intrinsecus tingit propter sensibile quod intrinsecus est in potentia et indiget agente educente est in potentia et indiget agente educente ipsum ad actum : extrinsecus autem est ipsum ad actum : extrinsecus autem est in actu completo. in actu completo.

AD ID quod quæritur, Utrum sit passio Ad AD ID quod quæritur, Utrum sit passio Ad sensus communis vel proprii, vel ac- sensus communis vel proprii, vel ac- cidens ? cidens ?

Dicendum, quod sensus communis. Dicendum, quod sensus communis.

Ad id quod objicitur, dicendum quod Ad id quod objicitur, dicendum quod sensus communis accipit sensatum pro- sensus communis accipit sensatum pro- prium in sensato communi et in sensato prium in sensato communi et in sensato per accidens, et de omnibus judicat, ut per accidens, et de omnibus judicat, ut in antecedentibus est determinatum. in antecedentibus est determinatum.

QUÆSTIO XLV. QUÆSTIO XLV.

De causa somnii. De causa somnii.

Deinde quæritur, Cujus ut causantis suam essentiam sit somnium? Deinde quæritur, Cujus ut causantis suam essentiam sit somnium? Et circa hoc quæruntur quatuor. Et circa hoc quæruntur quatuor.

Quorum primum est, Utrum essentia somnii consistat ex sensibilibus, Quorum primum est, Utrum essentia somnii consistat ex sensibilibus, vel ex phantasmate, vel ex intentionibus quæ accipiuntur a sensibilibus, vel ex phantasmate, vel ex intentionibus quæ accipiuntur a sensibilibus, licet a sensu non apprehendantur ? licet a sensu non apprehendantur ?

Secundum est, Utrum illæ species quæ essentiales sunt somnii, sint ali- Secundum est, Utrum illæ species quæ essentiales sunt somnii, sint ali-

II P. SUMMÆ DE CREATURIS, QUÆST. 45. II P. SUMMÆ DE CREATURIS, QUÆST. 45.

411 411

quid rei a qua abstrahuntur, et utrum aliquid diminuitur in re ex hoc quid rei a qua abstrahuntur, et utrum aliquid diminuitur in re ex hoc quod hujusmodi species abstrahuntur ab ipsa? quod hujusmodi species abstrahuntur ab ipsa?

Tertium est, Utrum hujusmodi species abeuntibus sensibilibus reservan- Tertium est, Utrum hujusmodi species abeuntibus sensibilibus reservan- tur in organis sensuum, vel in aliquo alio loco? tur in organis sensuum, vel in aliquo alio loco?

Quartum est, Utrum organa sensuum ad hujusmodi species se habeant ut Quartum est, Utrum organa sensuum ad hujusmodi species se habeant ut patientia tantum, vel etiam ut agentia? patientia tantum, vel etiam ut agentia?

ontra. ontra.

ARTICULUS I. ARTICULUS I.

Cujus sit somnium ut causantis suam Cujus sit somnium ut causantis suam essentiam, scilicet, utrum sensibilium essentiam, scilicet, utrum sensibilium specierum, vel imaginabilium, vel in- specierum, vel imaginabilium, vel in- telligibilium? telligibilium?

species sensibilis: species autem somnia- species sensibilis: species autem somnia- lis accipitur in organo sensus communis lis accipitur in organo sensus communis vel proprii ergo ipsa est species sensi- vel proprii ergo ipsa est species sensi- bilis. PRIMA patet per se. SECUNDA vero bilis. PRIMA patet per se. SECUNDA vero probatur ex ante dictis: quia somnium probatur ex ante dictis: quia somnium fit ex hoc quod simulacrum refluit ad or- fit ex hoc quod simulacrum refluit ad or- ganum sensus. Unde dicit Aristoteles : ganum sensus. Unde dicit Aristoteles : « Quod vero supra diximus, quod som- « Quod vero supra diximus, quod som- nia sunt motus phantasiæ in organis sen- nia sunt motus phantasiæ in organis sen- tiendi, manifestum siquis attendens ten- tiendi, manifestum siquis attendens ten- tet memorare quæ patimur dormientes tet memorare quæ patimur dormientes quidem et expergefacti. Interdum enim quidem et expergefacti. Interdum enim

Ad primum autem horum preceditur quæ apparent idola dormienti inspiciet Ad primum autem horum preceditur quæ apparent idola dormienti inspiciet sic: sic:

1. Dicit Aristoteles ', quod sedato et 1. Dicit Aristoteles ', quod sedato et discreto sanguine in habentibus sangui- discreto sanguine in habentibus sangui- nem, conservatorum simulacrorum mo- nem, conservatorum simulacrorum mo- tus ab unoquoque sensuum valida facit tus ab unoquoque sensuum valida facit utique somnia. Simulacra autem con- utique somnia. Simulacra autem con- servata ab unoquoque sensu sunt illa servata ab unoquoque sensu sunt illa quæ conservata sunt in phantasia, quia quæ conservata sunt in phantasia, quia phantasia est motus a sensu secundum phantasia est motus a sensu secundum actum factus. Ergo videtur somnium es- actum factus. Ergo videtur somnium es- sentialiter constitui a phantasmatibus. sentialiter constitui a phantasmatibus.

2. Præterea, Quæcumque similitudo 2. Præterea, Quæcumque similitudo individualis apprehenditur ex non præ- individualis apprehenditur ex non præ- sente, illa erit similitudo phantasiæ : si- sente, illa erit similitudo phantasiæ : si- militudo somnialis sic apprehenditur : militudo somnialis sic apprehenditur : ergo ipsa erit similitudo phantasiæ. ergo ipsa erit similitudo phantasiæ. PRIMA probatur per hoc quod appre- PRIMA probatur per hoc quod appre- hensio per sensum et apprehensio per hensio per sensum et apprehensio per phantasiam differunt nisi per præsen- phantasiam differunt nisi per præsen- tiam rei et absentiam. SECUNDA vero pa- tiam rei et absentiam. SECUNDA vero pa- ter per se. ter per se.

SED CONTRA : SED CONTRA :

1. Quæcumque species accipitur in or- 1. Quæcumque species accipitur in or- gano sensus communis vel proprii, ipsa est gano sensus communis vel proprii, ipsa est

1 II de Anima, tex. com. 60. 1 II de Anima, tex. com. 60.

expergefactus esse motus in organis sen- expergefactus esse motus in organis sen- tiendi. » Et intendit dicere, quod sicut in tiendi. » Et intendit dicere, quod sicut in quibusdam vigilantibus, et præcipue in quibusdam vigilantibus, et præcipue in quibus est multus motus nutrimenti, quibus est multus motus nutrimenti, sicut est in junioribus quando in timore sicut est in junioribus quando in timore vel tenebris sunt constituti, propter va- vel tenebris sunt constituti, propter va- porationem nutrimenti refluunt imagines porationem nutrimenti refluunt imagines ad organa sensuum, in tantum quod pu- ad organa sensuum, in tantum quod pu- tant se videre et audire ita etiam in tant se videre et audire ita etiam in somno fit, quod simulacra refluunt ad somno fit, quod simulacra refluunt ad organa sensuum, et in ipsis apprehen- organa sensuum, et in ipsis apprehen- duntur ut sensibilia. duntur ut sensibilia.

2. SED CONTRA hoc iterum videtur quod 2. SED CONTRA hoc iterum videtur quod dicit Philosophus, quod sæpe intelligi- dicit Philosophus, quod sæpe intelligi- mus aliquid præter simulacra in somno: mus aliquid præter simulacra in somno: et sic videtur in somno etiam esse spe- et sic videtur in somno etiam esse spe- cies intelligibilis. cies intelligibilis.

3. Similiter, Somniamus nos recordari 3. Similiter, Somniamus nos recordari et apprehendere delectabilia et concupi- et apprehendere delectabilia et concupi- scere, et apprehendere terribilia et ira- scere, et apprehendere terribilia et ira- sci. Ex his omnibus videtur, quod som- sci. Ex his omnibus videtur, quod som- nium consistat ex speciebus omnium nium consistat ex speciebus omnium virium animæ, scilicet sensus, et imagi- virium animæ, scilicet sensus, et imagi- nativæ, et æstimativæ, et memorativa, nativæ, et æstimativæ, et memorativa,

Solutio. Solutio.

Ad 1. Ad 1.

Ad 2. Ad 2.

Ad object. Ad object.

1. 1.

Ad object. Ad object.

2. 2.

412 412

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

et concupiscibilis, et irascibilis, et intel- et concupiscibilis, et irascibilis, et intel- ligibilis. ligibilis.

SOLUTIO. Dicendum, quod in somnio SOLUTIO. Dicendum, quod in somnio per se non est nisi phantasia ut sensibile per se non est nisi phantasia ut sensibile acceptum in sensu communi. Et hoc pa- acceptum in sensu communi. Et hoc pa- tet per Alpharabium dicentem : « Quod tet per Alpharabium dicentem : « Quod in somnio videt homo quasi sentiat per in somnio videt homo quasi sentiat per quinque sensus, absque eo quod ibi sit quinque sensus, absque eo quod ibi sit aliquod sensibile extrinsecum, hoc acci- aliquod sensibile extrinsecum, hoc acci- dit per contrarium motum ei qui est dit per contrarium motum ei qui est in vigilia. In vigilia enim extrinseca in vigilia. In vigilia enim extrinseca movent sensus, et sensus communis mo- movent sensus, et sensus communis mo- vet imaginativam. In somnio autem re- vet imaginativam. In somnio autem re- vertitur et movet sensum communem, et vertitur et movet sensum communem, et sensus communis movet particularem : sensus communis movet particularem : et sic accidit, quod homo apprehendit et sic accidit, quod homo apprehendit sensibilia, licet non sint extrinseca: quia sensibilia, licet non sint extrinseca: quia intentiones eorum sunt instrumenta sen- intentiones eorum sunt instrumenta sen- suum. » suum. »

DICENDUM ergo ad primum, quod phan- DICENDUM ergo ad primum, quod phan- tasma est de essentia somnii, sed non ut tasma est de essentia somnii, sed non ut phantasma, sed ut sensibile. phantasma, sed ut sensibile.

AD ALIUD dicendum, quod licet species AD ALIUD dicendum, quod licet species somnii sit re non præsente, tamen est ut somnii sit re non præsente, tamen est ut rei præsentis, et maxime quando magna rei præsentis, et maxime quando magna virtus est somnii, scilicet quod som- virtus est somnii, scilicet quod som- nians non percipit se somniare, sed con- nians non percipit se somniare, sed con- vertitur supra simulacrum sicut supra vertitur supra simulacrum sicut supra rem. Et de his tamen melius infrà dice- rem. Et de his tamen melius infrà dice- tur. In illis vero quæ percipiunt se som- tur. In illis vero quæ percipiunt se som- niare, adhuc est simulacrum ut sensi- niare, adhuc est simulacrum ut sensi- bile, licet virtute intellectus et cogitative bile, licet virtute intellectus et cogitative potentiæ percipiatur deceptio: quia, potentiæ percipiatur deceptio: quia, sicut dicit Alpharabius, species quæ est sicut dicit Alpharabius, species quæ est in organo sensus, est sensibilis, sive ve- in organo sensus, est sensibilis, sive ve- niat ab extrinsecis, sive ab intrinsecis. niat ab extrinsecis, sive ab intrinsecis.

AD ILLUD vero quod objicitur de intel- AD ILLUD vero quod objicitur de intel- lectu, dicendum est secundum Philoso- lectu, dicendum est secundum Philoso- phum, quod quæcumque in somno fiunt phum, quod quæcumque in somno fiunt veræ intelligentiæ præter phantasmata, veræ intelligentiæ præter phantasmata, non sunt somnia, sed potius revelationes. non sunt somnia, sed potius revelationes. Et si intelligentia est in phantasmatibus, Et si intelligentia est in phantasmatibus, tune per se somnium est simulacri et tune per se somnium est simulacri et sensibilis, ut supra dictum est. sensibilis, ut supra dictum est.

AD ALIUD dicendum, quod memoria AD ALIUD dicendum, quod memoria completo motu non movet in somno, ut completo motu non movet in somno, ut

1 III de Anima, tex. com. 38. 1 III de Anima, tex. com. 38.

supra dictum est: sed videmur nobis supra dictum est: sed videmur nobis rememorare propter intentionem tempo- rememorare propter intentionem tempo- ris, quæ apprehenditur cum sensibili ris, quæ apprehenditur cum sensibili sensus communis. sensus communis.

AD ALIUD quod objicitur de æstimativa Adop AD ALIUD quod objicitur de æstimativa Adop et irascibili et concupiscibili, dicendum et irascibili et concupiscibili, dicendum quod organa illarum sunt in organo quod organa illarum sunt in organo phantasiæ : et idcirco nihil prohibet in phantasiæ : et idcirco nihil prohibet in somnis refluere intentiones ab organis ea- somnis refluere intentiones ab organis ea- rum ad organum sensus communis. rum ad organum sensus communis.

ARTICULUS II. ARTICULUS II.

Utrum species quæ sunt essentiales som- Utrum species quæ sunt essentiales som- nio, sunt aliquid rei a qua abstra- nio, sunt aliquid rei a qua abstra- huntur? huntur?

Secundo quæritur, Utrum illæ species Secundo quæritur, Utrum illæ species quæ sunt essentiales somnio, sunt ali- quæ sunt essentiales somnio, sunt ali- quid rei a qua abstrahuntur, et utrum quid rei a qua abstrahuntur, et utrum aliquid diminuatur ab ipsa? aliquid diminuatur ab ipsa?

Et videtur, quod nihil rei sint species Et videtur, quod nihil rei sint species illæ : illæ :

1. Sensus enim et intellectus eodem 1. Sensus enim et intellectus eodem modo suscipiunt speciem, licet non eam- modo suscipiunt speciem, licet non eam- dem, quia intellectus accipit intelligibi- dem, quia intellectus accipit intelligibi- lem et sensus sensibilem et tamen uter- lem et sensus sensibilem et tamen uter- que est in potentia ad speciem suam, et que est in potentia ad speciem suam, et efficitur in actu cum habet eam : sed in- efficitur in actu cum habet eam : sed in- tellectus accipiendo suam speciem nihil tellectus accipiendo suam speciem nihil accipit de re. Quod autem intellectus ni- accipit de re. Quod autem intellectus ni- hil accipiat de re, probatur: Intellectus hil accipiat de re, probatur: Intellectus enim est super quidditates ac essentias enim est super quidditates ac essentias rerum. Unde si aliquid acciperet, tunc rerum. Unde si aliquid acciperet, tunc ipsam essentiam rei acciperet: et ita res ipsam essentiam rei acciperet: et ita res non manerent in natura postquam essent non manerent in natura postquam essent intellectæ. intellectæ.

2. Præterea, Dicit Aristoteles in III de 2. Præterea, Dicit Aristoteles in III de Anima', quod res non sunt in anima, Anima', quod res non sunt in anima, sed similitudines: lapis enim non est in sed similitudines: lapis enim non est in anima sed similitudo lapidis. anima sed similitudo lapidis.

3. Præterea, Nos videmus, quod post 3. Præterea, Nos videmus, quod post

Ira. Ira.

II P. SUMMÆ DE CREATURIS, QUÆST. 45. II P. SUMMÆ DE CREATURIS, QUÆST. 45.

apprehensionem sensibilem visus rema- apprehensionem sensibilem visus rema- net res colorata eodem colore quo colo- net res colorata eodem colore quo colo- rata fuit prius ergo per apprehensio- rata fuit prius ergo per apprehensio- nem sensibilem nihil tolletur a re: et sic nem sensibilem nihil tolletur a re: et sic arguitur ulterius, quod nihil a sensu po- arguitur ulterius, quod nihil a sensu po- nitur in phantasia quod refluat in somno. nitur in phantasia quod refluat in somno. SED CONTRA: SED CONTRA:

1. Agens sibi assimilat patiens in quan- 1. Agens sibi assimilat patiens in quan- tum potest hoc autem non potest nisi tum potest hoc autem non potest nisi imprimendo ei formam suam. Cum igi- imprimendo ei formam suam. Cum igi- tur visibilis sit agens, et visus sit pa- tur visibilis sit agens, et visus sit pa- tiens, visus habebit formam visibilis tiens, visus habebit formam visibilis quando est in actu. quando est in actu.

2. Item, Hoc videtur per hoc quod dicit 2. Item, Hoc videtur per hoc quod dicit Aristoteles in III de Anima', quod sen- Aristoteles in III de Anima', quod sen- sus et sensibile sunt idem in actu. Cum sus et sensibile sunt idem in actu. Cum autem non possint idem esse actu, nisi autem non possint idem esse actu, nisi sint idem forma, erit sensus habens for- sint idem forma, erit sensus habens for- mam sensibilis. mam sensibilis.

3. Item, Aristoteles in III de Anima: 3. Item, Aristoteles in III de Anima: Sensus est species sensibilium: species Sensus est species sensibilium: species autem est forma: ergo in sensu est for- autem est forma: ergo in sensu est for- ma sensibilium. ma sensibilium.

4. Item, Illud quod accipitur in oculo 4. Item, Illud quod accipitur in oculo et apparet dormienti, aut est aliquid, aut et apparet dormienti, aut est aliquid, aut nihil. Si nihil, cum nihil non agat, non nihil. Si nihil, cum nihil non agat, non ageret apparitionem aliquam in somno ageret apparitionem aliquam in somno vel in vigilia. Si aliquid: aut ergo est vel in vigilia. Si aliquid: aut ergo est aliquid illius rei in quam ducit, aut ni- aliquid illius rei in quam ducit, aut ni- hil. Si nihil, tunc plus induceret in illam hil. Si nihil, tunc plus induceret in illam quam in aliquam aliam. Ergo relinqui- quam in aliquam aliam. Ergo relinqui- tur, quod id quod accipitur in organis tur, quod id quod accipitur in organis sensuum et apparet in somniis, sit ali- sensuum et apparet in somniis, sit ali- quid rei. quid rei.

SED CONTRA: SED CONTRA:

Sensibile visus est color vel lux: illud Sensibile visus est color vel lux: illud ergo receptum in organo visus, aut est in ergo receptum in organo visus, aut est in ipso ut in materia et subjecto, aut est ut ipso ut in materia et subjecto, aut est ut in medio. Et videtur, quod primo modo: in medio. Et videtur, quod primo modo: quia id quod est in aliquod ut in medio, quia id quod est in aliquod ut in medio, hoc est in transitu ad aliud: sed illud hoc est in transitu ad aliud: sed illud quod est in oculo, non transit ad aliud : quod est in oculo, non transit ad aliud : ergo relinquitur, quod sit in ipso ut in ergo relinquitur, quod sit in ipso ut in materia et subjecto. Cum igitur color in materia et subjecto. Cum igitur color in propria materia sit visibilis, color debe- propria materia sit visibilis, color debe- ret videri in oculo sicut in pariete: sed ret videri in oculo sicut in pariete: sed

Est in II de Anima secundum expositionem Est in II de Anima secundum expositionem Commentatoris in tex. com. 141 (Nota edit. Commentatoris in tex. com. 141 (Nota edit.

413 413

hoc est falsum ergo videtur, quod non hoc est falsum ergo videtur, quod non sit in oculo. Et inde ulterius concluditur, sit in oculo. Et inde ulterius concluditur, cum nihil sit in somnio nisi quod acci- cum nihil sit in somnio nisi quod acci- pitur a sensu, quod color numquam de- pitur a sensu, quod color numquam de- bet apparere in somnio. bet apparere in somnio.

Si forte dicatur, quod in veritate color Si forte dicatur, quod in veritate color est in oculo, sed propter diaphaneitatem est in oculo, sed propter diaphaneitatem oculi non potest videri, sicut etiam non oculi non potest videri, sicut etiam non potest videri in aere. potest videri in aere.

CONTRA Dicit Aristoteles in libro de CONTRA Dicit Aristoteles in libro de Sensu et sensato, quod color est extremi- Sensu et sensato, quod color est extremi- tas perspicui in corpore determinato et tas perspicui in corpore determinato et ipsorum perspicuorum: sed color per- ipsorum perspicuorum: sed color per- spicuorum non idem videtur accedenti- spicuorum non idem videtur accedenti- bus prope et longe, sicut mare distanti- bus prope et longe, sicut mare distanti- bus videtur album, et assistentibus in bus videtur album, et assistentibus in littore videtur obscurum : et hoc supra littore videtur obscurum : et hoc supra est expositum a nobis, et causæ sunt as- est expositum a nobis, et causæ sunt as- signatæ. Cum igitur oculus spissius cor- signatæ. Cum igitur oculus spissius cor- pus sit quam aer vel aqua, multo magis pus sit quam aer vel aqua, multo magis debet apparere in ipso color acceptus. debet apparere in ipso color acceptus.

Si propter hoc dicatur, quod in veri- Si propter hoc dicatur, quod in veri- tate forma visibilis non est in oculo, sed tate forma visibilis non est in oculo, sed aliquid simile illi et illud est quod ap- aliquid simile illi et illud est quod ap- paret etiam in somnio. paret etiam in somnio.

CONTRA: CONTRA:

1. Sensus habent duplices actus, scili- 1. Sensus habent duplices actus, scili- cet interiores et exteriores et exteriori- cet interiores et exteriores et exteriori- bus utimur in vigilia, interioribus autem bus utimur in vigilia, interioribus autem in somno. Et dicit Aristoteles, quod ex- in somno. Et dicit Aristoteles, quod ex- teriores fortiores sunt interioribus: quia teriores fortiores sunt interioribus: quia in vigilia excludunt interiores, et non in vigilia excludunt interiores, et non permittunt eos percipi. Inde proceditur permittunt eos percipi. Inde proceditur sic Quidquid apparet in sensu secun- sic Quidquid apparet in sensu secun- dum actum debiliorem, multo magis de- dum actum debiliorem, multo magis de- bet apparere secundum actum fortio- bet apparere secundum actum fortio- rem ergo si simulacra illa quæ apparent rem ergo si simulacra illa quæ apparent in somniis, fiunt in organis sensuum in in somniis, fiunt in organis sensuum in vigilia, et apparent in somno secundum vigilia, et apparent in somno secundum actum interiorem et debiliorem, multo actum interiorem et debiliorem, multo fortius debent apparere in vigilia in or- fortius debent apparere in vigilia in or- gano sensus alicui adspicienti ad ocu- gano sensus alicui adspicienti ad ocu- lum et sic oculus debet videri etiam lum et sic oculus debet videri etiam coloratus colore rei visæ. coloratus colore rei visæ.