Ad 1. Ad 1.

Ad 2. Ad 2.

Ad 3. Ad 3.

Ad 4. Ad 4.

684 684

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

quod data illis naturalia bona nequa- quod data illis naturalia bona nequa- quam esse mutata dicimus. Et sunt po- quam esse mutata dicimus. Et sunt po- tentiæ deliberativæ in ipso et rationales. tentiæ deliberativæ in ipso et rationales. Motus igitur qui egrediuntur a potentiis Motus igitur qui egrediuntur a potentiis deliberativis et rationalibus, omnes mali deliberativis et rationalibus, omnes mali sunt. Sed qui egrediuntur a potentiis sunt. Sed qui egrediuntur a potentiis naturalibus, dupliciter possunt conside- naturalibus, dupliciter possunt conside- rari, scilicet in se, et sic neque boni ne- rari, scilicet in se, et sic neque boni ne- que mali sunt bonitate virtutis vel mali- que mali sunt bonitate virtutis vel mali- tia vitii aut in quantum per intentio- tia vitii aut in quantum per intentio- nem deliberantem informantur, et sic nem deliberantem informantur, et sic mali sunt quia etsi quandoque justi mali sunt quia etsi quandoque justi sunt in eo quod a potestate Dei ordinan- sunt in eo quod a potestate Dei ordinan- tur, quæ semper justa est, ut dicit Gre- tur, quæ semper justa est, ut dicit Gre- gorius, tamen propter intentionem ma- gorius, tamen propter intentionem ma- lam, mali sunt: quia motus intelligentiæ lam, mali sunt: quia motus intelligentiæ præcipue informantur ex fine intento et præcipue informantur ex fine intento et denominantur. denominantur.

AD PRIMUM autem dicendum, quod AD PRIMUM autem dicendum, quod Glossa intelligitur quantum ad intentio- Glossa intelligitur quantum ad intentio- nem diaboli. nem diaboli.

AD SECUNDUM dicendum, quod auctori- AD SECUNDUM dicendum, quod auctori- tas Augustini sic intelligitur, quod tota tas Augustini sic intelligitur, quod tota vita infidelium est peccatum, hoc est, in vita infidelium est peccatum, hoc est, in peccato est: quia nullum peccatum sive peccato est: quia nullum peccatum sive modicum sive grande remittitur eis, modicum sive grande remittitur eis, cum non habeant gratiam per quam cum non habeant gratiam per quam omne peccatum remittitur. Non autem omne peccatum remittitur. Non autem sic intelligitur, quod quolibet motu suo sic intelligitur, quod quolibet motu suo peccent. peccent.

AD TERTIUM dicendum, quod confirma- AD TERTIUM dicendum, quod confirma- tio non mutavit naturam, sed intentio- tio non mutavit naturam, sed intentio-

nem. nem.

AD ULTIMUM dicendum, quod similiter AD ULTIMUM dicendum, quod similiter per oppositum est in Angelo bono : per oppositum est in Angelo bono : motus enim quidam sunt in ipso a po- motus enim quidam sunt in ipso a po- tentiis naturalibus, sicut vivere, intelli- tentiis naturalibus, sicut vivere, intelli- gere, et hujusmodi, qui indifferentes gere, et hujusmodi, qui indifferentes sunt si in se considerentur: sed per sunt si in se considerentur: sed per intentionem ad gloriam Dei referun- intentionem ad gloriam Dei referun-

tur. tur.

1 Cf. Opp. B. Alberti. Ila Part. Summa theo- 1 Cf. Opp. B. Alberti. Ila Part. Summa theo- logiæ, Quæst. 25, membr. 1, art. 3. Tom. XXXII logiæ, Quæst. 25, membr. 1, art. 3. Tom. XXXII hujusce nove editionis. hujusce nove editionis.

ARTICULUS III. ARTICULUS III.

Utrum culpa diaboli aliquid virtutis Utrum culpa diaboli aliquid virtutis secum compatiatur ¹? secum compatiatur ¹?

Tertio quæritur, Utrum culpa sua se- Tertio quæritur, Utrum culpa sua se- cum aliquid virtutis compatiatur? cum aliquid virtutis compatiatur? Et videtur, quod sic: quia Et videtur, quod sic: quia

1. Dicit Dionysius in libro de Divinis 1. Dicit Dionysius in libro de Divinis nominibus, quod nihil universaliter est. nominibus, quod nihil universaliter est. bono privatum : sed aliquid secundum bono privatum : sed aliquid secundum omnem modum bono privatum, est nus- omnem modum bono privatum, est nus- quam nullo modo, neque erat, neque est, quam nullo modo, neque erat, neque est, neque erit, neque esse potest. Ergo vide- neque erit, neque esse potest. Ergo vide- tur, quod culpa dæmonis aliquid virtutis tur, quod culpa dæmonis aliquid virtutis habet admixtum. habet admixtum.

2. Si forte dicatur, quod Dionysius lo- 2. Si forte dicatur, quod Dionysius lo- quitur ibi de bono naturæ. CONTRA : Sic quitur ibi de bono naturæ. CONTRA : Sic sequitur in littera : « Sicut impudicus sequitur in littera : « Sicut impudicus quamvis privatus est bono secundum quamvis privatus est bono secundum irrationabilem concupiscentiam, in hoc irrationabilem concupiscentiam, in hoc quidem neque est, neque existentia con- quidem neque est, neque existentia con- cupiscit participat autem bono secun- cupiscit participat autem bono secun- dum ipsam unitionis et amicitiæ obscu- dum ipsam unitionis et amicitiæ obscu- ram resonantiam. » Ex hoc etiam patet, ram resonantiam. » Ex hoc etiam patet, quod ipse bonum hoc quod est admix- quod ipse bonum hoc quod est admix- tum malo, non ponit in natura operantis tum malo, non ponit in natura operantis tantum, sed etiam in ipsa actione ipsius tantum, sed etiam in ipsa actione ipsius et voluntate. et voluntate.

3. Item, Dionysius, ibidem: « Furor 3. Item, Dionysius, ibidem: « Furor quidem participat bono secundum ipsum quidem participat bono secundum ipsum moveri et desiderare, apparentia mala moveri et desiderare, apparentia mala ad apparens pulchrum redigere et con- ad apparens pulchrum redigere et con- vertere. » Ex hoc iterum accipitur, quod vertere. » Ex hoc iterum accipitur, quod in ipso furore bonum est. in ipso furore bonum est.

4. Item, Dionysius, ibidem : « Pessi- 4. Item, Dionysius, ibidem : « Pessi- mam vitam desiderans et optimam ipsi mam vitam desiderans et optimam ipsi apparentem secundum ipsum desiderare apparentem secundum ipsum desiderare et ad optimam vitam respicere, partici- et ad optimam vitam respicere, partici- pat bonum. » Ex hoc habetur, quod pat bonum. » Ex hoc habetur, quod

2 S. DIONYSIUS, Lib. de Divinis nominibus, 2 S. DIONYSIUS, Lib. de Divinis nominibus,

сар. 4. сар. 4.

Solutio. Solutio.

SUMMA DE CREATURIS, TRACT. IV, QUÆST. 67. SUMMA DE CREATURIS, TRACT. IV, QUÆST. 67.

etiam quantum ad intentionem bonum etiam quantum ad intentionem bonum videtur admixtum. videtur admixtum.

5. Si forte dicatur, quod hoc intelli- 5. Si forte dicatur, quod hoc intelli- gitur de hominibus qui non sunt confir- gitur de hominibus qui non sunt confir- mati in malo, quorum desideria sunt ad mati in malo, quorum desideria sunt ad bonum commutabilia, quæ imaginem bonum commutabilia, quæ imaginem habent summi boni, et non de damnatis. habent summi boni, et non de damnatis. CONTRA Dicit Dionysius, ibidem : « Si CONTRA Dicit Dionysius, ibidem : « Si omnino bonum auferas, neque substantia omnino bonum auferas, neque substantia erit, neque vita, neque desiderium, ne- erit, neque vita, neque desiderium, ne- que motus, neque aliud nihil. » Cum que motus, neque aliud nihil. » Cum igitur in dæmonibus sint desideria et igitur in dæmonibus sint desideria et motus, aliquid boni videtur immixtum motus, aliquid boni videtur immixtum operationibus eorum. operationibus eorum.

6. Item, Dionysius, infra in eodem 6. Item, Dionysius, infra in eodem capite: «Data dæmonibus angelica dona capite: «Data dæmonibus angelica dona nequaquam ipsa mutata esse dicimus, nequaquam ipsa mutata esse dicimus, sed sunt integra et splendidissima, sed sunt integra et splendidissima, quamvis ipsi non vident claudentes ipso- quamvis ipsi non vident claudentes ipso- rum boni inspectivas virtutes. » Ex hoc rum boni inspectivas virtutes. » Ex hoc accipitur, quod naturalia dæmonum in- accipitur, quod naturalia dæmonum in- tegra sunt, et etiam splendent per ali- tegra sunt, et etiam splendent per ali- quod additum naturalibus et hoc non quod additum naturalibus et hoc non est nisi habitus: ergo videtur, quod ha- est nisi habitus: ergo videtur, quod ha- bent aliquid virtutis etiam in habitu. bent aliquid virtutis etiam in habitu.

6. Item, Peccatum non tollit virtutes 6. Item, Peccatum non tollit virtutes politicas multi enim etiam infideles politicas multi enim etiam infideles virtutes politicas habuerunt. Cum igitur virtutes politicas habuerunt. Cum igitur in dæmone super opus Dei nihil sit nisi in dæmone super opus Dei nihil sit nisi culpa, et illa non sit contraria virtuti po- culpa, et illa non sit contraria virtuti po- liticæ, videtur quod virtutes politicas liticæ, videtur quod virtutes politicas possunt habere dæmones. possunt habere dæmones.

7. Item, Expresse dicit Jacobus, quod 7. Item, Expresse dicit Jacobus, quod dæmones credunt et contremiscunt': dæmones credunt et contremiscunt': ergo dæmones habent fidem informem : ergo dæmones habent fidem informem : et fides informis est aliquid virtutis : et fides informis est aliquid virtutis : ergo dæmones habent aliquid virtutis. ergo dæmones habent aliquid virtutis.

8. Item, In Evangelio legitur, quod 8. Item, In Evangelio legitur, quod obediverunt Christo præcipienti : et obediverunt Christo præcipienti : et obedientia etiam informis est aliquid obedientia etiam informis est aliquid virtutis ergo dæmones habent aliquid virtutis ergo dæmones habent aliquid virtutis. virtutis.

SOLUTIO. Dicendum, quod dæmones SOLUTIO. Dicendum, quod dæmones Ad 6. nihil habent virtutis, nec informis, nec Ad 6. nihil habent virtutis, nec informis, nec

formatæ. Informis enim virtus habet formatæ. Informis enim virtus habet

685 685

actum laudabilem secundum ordinem actum laudabilem secundum ordinem ad felicitatem politicam, de qua locuti ad felicitatem politicam, de qua locuti sunt Philosophi : formata vero habet sunt Philosophi : formata vero habet actum gratum Deo, qui ordinatur ad actum gratum Deo, qui ordinatur ad felicitatem æternam, de qua loquuntur felicitatem æternam, de qua loquuntur Sancti. Unde cum dæmones neutrius Sancti. Unde cum dæmones neutrius felicitatis sunt perceptibiles, non habe- felicitatis sunt perceptibiles, non habe- bunt virtutem, neque formatam, neque bunt virtutem, neque formatam, neque informem. informem.

4 et 5. 4 et 5.

AD ID autem quod objicitur de Diony- Ad 1, 2, 3, AD ID autem quod objicitur de Diony- Ad 1, 2, 3, sio, dicendum quod ipse loquitur de illo sio, dicendum quod ipse loquitur de illo bono quod convertitur cum ente. Sicut bono quod convertitur cum ente. Sicut enim dicit Augustinus et Boetius in libro enim dicit Augustinus et Boetius in libro de Hebdomadibus, unumquodque in eo de Hebdomadibus, unumquodque in eo quod est, bonum est et hoc quidem quod est, bonum est et hoc quidem bonum non semper est potentia ad vir- bonum non semper est potentia ad vir- tutem, quia non omnia sunt susceptibilia tutem, quia non omnia sunt susceptibilia virtutis. Sed intelligentia et actus ejus virtutis. Sed intelligentia et actus ejus potest esse virtutis subjectum, sed ali- potest esse virtutis subjectum, sed ali- ter et aliter. Nam ipsa intelligentia ter et aliter. Nam ipsa intelligentia potest esse subjectum virtutis, sicut potest esse subjectum virtutis, sicut substantia composita substat accidenti : substantia composita substat accidenti : sed actus ejus voluntarii et affectiones sed actus ejus voluntarii et affectiones possunt esse subjecta virtutis, sicut po- possunt esse subjecta virtutis, sicut po- tentia perfectibilis per formam. Et inde tentia perfectibilis per formam. Et inde est quod dicunt Augustinus et Boetius est quod dicunt Augustinus et Boetius et Bernardus, quod quatuor affectiones et Bernardus, quod quatuor affectiones semina sunt virtutum et vitiorum. Unde semina sunt virtutum et vitiorum. Unde desiderium substantia est actus sive desiderium substantia est actus sive affectionis, circa quam potest esse per- affectionis, circa quam potest esse per- fectio virtutis, vel privatio quæ est vi- fectio virtutis, vel privatio quæ est vi- tium et ideo cum actus ille secundum tium et ideo cum actus ille secundum quem motus animi attingit ens, habeat quem motus animi attingit ens, habeat existentiam, secundum hoc ipsum attin- existentiam, secundum hoc ipsum attin- git etiam bonum quod cum ente con- git etiam bonum quod cum ente con- vertitur. Et ratio hujus boni non est alia vertitur. Et ratio hujus boni non est alia secundum Boetium nisi quia est a bono secundum Boetium nisi quia est a bono sicut omne ens est ab ente primo. Et sicut omne ens est ab ente primo. Et cum primum ens non sit tantum ens, cum primum ens non sit tantum ens, sed etiam bonum: ita oportet effectum sed etiam bonum: ita oportet effectum ejus etiam esse bonum: quia boni est ejus etiam esse bonum: quia boni est bona adducere, sicut dicit Dionysius 2. bona adducere, sicut dicit Dionysius 2. Cum autem hoc ens secundum quod in Cum autem hoc ens secundum quod in actu animæ vel affectione accipitur, non actu animæ vel affectione accipitur, non supponat nisi substantiam potentiæ in supponat nisi substantiam potentiæ in actu, in qua potest æqualiter esse ratio actu, in qua potest æqualiter esse ratio

1 Jacob. II, 19. 1 Jacob. II, 19.

3 S. DIONYSIUS, Lib. de Divinis nominibus, 3 S. DIONYSIUS, Lib. de Divinis nominibus,

cap. 4. cap. 4.

Ad 7. Ad 7.

86 86

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

virtutis et vitii, patet quod nihil suppo- virtutis et vitii, patet quod nihil suppo- nit de esse virtutis et de tali bono quod nit de esse virtutis et de tali bono quod substantiam, hujus potentiæ dicit in ipso substantiam, hujus potentiæ dicit in ipso spiritu intellectuali et affectione et actu spiritu intellectuali et affectione et actu ejus, loquitur Dionysius in omnibus ejus, loquitur Dionysius in omnibus auctoritatibus inductis. auctoritatibus inductis.

Et per hoc patet hoc quod sequitur, Et per hoc patet hoc quod sequitur, ubi dicit, quod si aliquid esset bono ubi dicit, quod si aliquid esset bono universaliter privatum, ipsum nec esset, universaliter privatum, ipsum nec esset, nec subsistere posset. nec subsistere posset.

AD HOC autem quod objicitur de fide AD HOC autem quod objicitur de fide dæmonum, dicendum quod est fides ex dæmonum, dicendum quod est fides ex scientia, et est fides ex illuminatione scientia, et est fides ex illuminatione primæ veritatis. Et prima credulitas primæ veritatis. Et prima credulitas habet necessitatem, secunda vero liber- habet necessitatem, secunda vero liber- tatem voluntatis. Unde Augustinus : tatem voluntatis. Unde Augustinus : à Cætera potest homo nolens, credere à Cætera potest homo nolens, credere non potest nisi volens. » Prima autem non potest nisi volens. » Prima autem fides non est laudabilis, et hæc est dæ- fides non est laudabilis, et hæc est dæ- monum. Secunda vero laudabilis est monum. Secunda vero laudabilis est etiamsi informis sit, et hanc non habent etiamsi informis sit, et hanc non habent dæmones. dæmones.

Si vero objicitur quod Gregorius di- Si vero objicitur quod Gregorius di- cit, quod timor servilis nascitur ex fide cit, quod timor servilis nascitur ex fide informi unde cum dicat Jacobus : informi unde cum dicat Jacobus : Dæmones credunt et contremiscunt, et Dæmones credunt et contremiscunt, et sic innuat dæmones habere timorem ex sic innuat dæmones habere timorem ex credulitate sua, videtur quod dæmones credulitate sua, videtur quod dæmones habeant fidem informem. habeant fidem informem.

Dicendum, quod timor servilis facit Dicendum, quod timor servilis facit desistere ab actu peccati, licet non a vo- desistere ab actu peccati, licet non a vo- luntate. Unde Gregorius dicit, quod in luntate. Unde Gregorius dicit, quod in timore servili vivit peccandi voluntas, et timore servili vivit peccandi voluntas, et sequeretur opus si speraretur impunitas. sequeretur opus si speraretur impunitas. Cum igitur in dæmonibus non sit re- Cum igitur in dæmonibus non sit re- tractio ab actu peccati, patet quod non tractio ab actu peccati, patet quod non habent timorem servilem, qui dicitur habent timorem servilem, qui dicitur donum Spiritus sancti : sed contremi- donum Spiritus sancti : sed contremi- scunt ex timore naturali, qui oritur ex scunt ex timore naturali, qui oritur ex scientia justitiæ Dei per quam infligun- scientia justitiæ Dei per quam infligun- tur eis pœnæ. tur eis pœnæ.

Si vero iterum objiciatur, quod ita Si vero iterum objiciatur, quod ita possunt dæmones habere fidem sicut possunt dæmones habere fidem sicut spem. Quod autem habeant spem, habe- spem. Quod autem habeant spem, habe-

BOETIUS, Lib. I de Consolatione philoso- BOETIUS, Lib. I de Consolatione philoso- phiæ, metr. 7. phiæ, metr. 7.

* Job, XL, 18. * Job, XL, 18.

* Cf. Opp. B. Alberti. Comment. in II Sen- * Cf. Opp. B. Alberti. Comment. in II Sen-

tur Job, XL, 28, ubi dicit Dominus : tur Job, XL, 28, ubi dicit Dominus : Ecce spes ejus frustrabitur eum, lo- Ecce spes ejus frustrabitur eum, lo- quens de Behemoth. quens de Behemoth.

Ad hoc dicendum, quod nec spem Ad hoc dicendum, quod nec spem habent informem. Dicitur enim spes du- habent informem. Dicitur enim spes du- pliciter et secundum unum modum est. pliciter et secundum unum modum est. una via de quatuor affectionibus natura- una via de quatuor affectionibus natura- libus, quas tangit Boetius in libro de libus, quas tangit Boetius in libro de Consolatione philosophiæ. Secundum Consolatione philosophiæ. Secundum alium modum est virtus informis vel alium modum est virtus informis vel formata. Et primo modo inest dæmoni- formata. Et primo modo inest dæmoni- bus, secundo modo non. bus, secundo modo non.

Si vero quæritur, Respectu cujus boni Si vero quæritur, Respectu cujus boni sit illa spes? sit illa spes?

Dicendum, quod est respectu boni ap- Dicendum, quod est respectu boni ap- petentis sibi, scilicet subversionis san- petentis sibi, scilicet subversionis san- ctorum sperat enim diabolus, quod ctorum sperat enim diabolus, quod influat Jordanis in os ejus 2. Dicunt ta- influat Jordanis in os ejus 2. Dicunt ta- men quidam, quod ex respectu allevia- men quidam, quod ex respectu allevia- tionis poenæ in die judicii, et illa fru- tionis poenæ in die judicii, et illa fru- strabitur, quia pœna ejus non alleviabi- strabitur, quia pœna ejus non alleviabi- tur, sed gravabitur. tur, sed gravabitur.

AD ULTIMUM dicendum, quod dæmones AD ULTIMUM dicendum, quod dæmones non habent virtutem obedientiæ, nec. non habent virtutem obedientiæ, nec. habuerunt, sed ex coactione implebant habuerunt, sed ex coactione implebant præceptum obedientia enim de sua præceptum obedientia enim de sua ratione ponit voluntatem implendi præ- ratione ponit voluntatem implendi præ- ceptum, quam voluntatem non habent ceptum, quam voluntatem non habent dæmones, sed coguntur quandoque ad dæmones, sed coguntur quandoque ad multa per potestates. multa per potestates.

ARTICULUS IV. ARTICULUS IV.

Quæ sit causa obstinationis diaboli in Quæ sit causa obstinationis diaboli in malo³ ? malo³ ?

Quarto quæritur, Quæ sit causa obsti- Quarto quæritur, Quæ sit causa obsti- nationis et confirmationis ejus in ma- nationis et confirmationis ejus in ma- lo? lo?

Hæc enim causa aut est ex parte Dei, Hæc enim causa aut est ex parte Dei,

tentiarum, Dist. V, Art. 5. Tom. XXVII hu- tentiarum, Dist. V, Art. 5. Tom. XXVII hu- jusce novæ editionis. Cf. etiam IIam Part Sum- jusce novæ editionis. Cf. etiam IIam Part Sum- mæ theologiæ, Quæst. 25, membr. 1, art. 4. mæ theologiæ, Quæst. 25, membr. 1, art. 4. Tom. XXXII ejusdem editionis. Tom. XXXII ejusdem editionis.

Ad 8 Ad 8

⚫d contra. ⚫d contra.

Solutio. Solutio.

SUMMA DE CREATURIS, TRACT. IV, QUÆST. 67. SUMMA DE CREATURIS, TRACT. IV, QUÆST. 67.

aut ex parte dæmonis. Sed non videtur aut ex parte dæmonis. Sed non videtur ex parte Dei esse : quia ex parte Dei esse : quia

1. Dicit Dionysius, quod « optimi est 1. Dicit Dionysius, quod « optimi est optima adducere. » Sed confirmatio in optima adducere. » Sed confirmatio in malo de pessimis est. Ergo optimum malo de pessimis est. Ergo optimum non conducit ad ipsam. non conducit ad ipsam.

2. Item, Dicit Augustinus, quod « sa- 2. Item, Dicit Augustinus, quod « sa- pientis non est facere aliquid, quo opus pientis non est facere aliquid, quo opus suum fiat deterius: » sed ex confirma- suum fiat deterius: » sed ex confirma- tione in malo opus fit in statu pessimo: tione in malo opus fit in statu pessimo: ergo hoc non est facere sapientis. ergo hoc non est facere sapientis.

3. Item, In naturis causa faciens ali- 3. Item, In naturis causa faciens ali- quid, corroborata est etiam causa confir- quid, corroborata est etiam causa confir- mationis ejusdem, sicut æqualitas humo- mationis ejusdem, sicut æqualitas humo- rum facit sanitatem, et æqualitas humo- rum facit sanitatem, et æqualitas humo- rum facit permanere sanitatem. Cum rum facit permanere sanitatem. Cum igitur in dæmone causa faciens malum, igitur in dæmone causa faciens malum, non fuerit nisi voluntas, eadem voluntas non fuerit nisi voluntas, eadem voluntas videtur causa obstinationis et confirma- videtur causa obstinationis et confirma- tionis in malo. tionis in malo.

SED CONTRA: SED CONTRA:

Dicit Anselmus in libro de Casu dia- Dicit Anselmus in libro de Casu dia- boli, quod illi Angeli qui maluerunt boli, quod illi Angeli qui maluerunt illud plus quod nondum illis Deus dare illud plus quod nondum illis Deus dare volebat, quam stare in justitia in qua volebat, quam stare in justitia in qua facti erant, eadem justitia judicante, et facti erant, eadem justitia judicante, et illud propter quod illud contempserunt, illud propter quod illud contempserunt, nequaquam obtinuerunt, et quod tene- nequaquam obtinuerunt, et quod tene- bant bonum, amiserunt. Sic ergo distin- bant bonum, amiserunt. Sic ergo distin- cți sunt Angeli ut inhærentes justitiæ cți sunt Angeli ut inhærentes justitiæ nullum bonum velle possunt, quo non nullum bonum velle possunt, quo non gaudeant, et deserentes illam, nullum gaudeant, et deserentes illam, nullum velle quo non careant ¹. » Ex hoc vide- velle quo non careant ¹. » Ex hoc vide- tur, quod confirmatio eorum in malo tur, quod confirmatio eorum in malo sit ex justitia Dei, et ita videtur esse a sit ex justitia Dei, et ita videtur esse a Deo. Deo.

SOLUTIO. Dicendum, quod propria cau- SOLUTIO. Dicendum, quod propria cau- sa confirmationis eorum in malo est vo- sa confirmationis eorum in malo est vo- luntas eorum : quia ratio eorum sic luntas eorum : quia ratio eorum sic creata est, quod est boni et mali propter creata est, quod est boni et mali propter bonum eligendum, et propter summum bonum eligendum, et propter summum bonum acquirendum. Unde cum acqui- bonum acquirendum. Unde cum acqui- rit illud, non amplius est boni et mali, rit illud, non amplius est boni et mali, sed stat in illo, et sic est indeflexus ab sed stat in illo, et sic est indeflexus ab

S. ANSELMUS, Lib. de Casu diaboli, cap. 6. S. ANSELMUS, Lib. de Casu diaboli, cap. 6. 2 Cf. Opp. B. Alberti. Ilam Part. Summa theo- 2 Cf. Opp. B. Alberti. Ilam Part. Summa theo- logiæ, Quæst. 25, membr. 2, art. 2. Tom. XXXII logiæ, Quæst. 25, membr. 2, art. 2. Tom. XXXII

687 687

illo. Et ideo distinguendum est, ut alibi illo. Et ideo distinguendum est, ut alibi diximus in quæstione de confirmatione diximus in quæstione de confirmatione Angelorum stantium, scilicet quod est Angelorum stantium, scilicet quod est differentia inter voluntatem quæ est in differentia inter voluntatem quæ est in via, et illam quæ est in termino viæ : via, et illam quæ est in termino viæ : quia voluntas quæ est in via, potest quia voluntas quæ est in via, potest velle bonum et malum et si declinat velle bonum et malum et si declinat quandoque in peccatum, tamen non con- quandoque in peccatum, tamen non con- firmatur sic in illo ut nihil amplius velit firmatur sic in illo ut nihil amplius velit quam peccatum : illa quæ est in termino quam peccatum : illa quæ est in termino viæ nihil amplius vult quam peccatum : viæ nihil amplius vult quam peccatum : et hoc ipsum est ei causa confirmationis et hoc ipsum est ei causa confirmationis in peccato. in peccato.

Si autem quæritur, Utrum possit velle Si autem quæritur, Utrum possit velle amplius aliud quam peccatum ? amplius aliud quam peccatum ?

Dicimus, quod est posse ex substantia Dicimus, quod est posse ex substantia potentiæ, et est posse ex habitu. Et se- potentiæ, et est posse ex habitu. Et se- cundum primum modum possunt am- cundum primum modum possunt am- plius aliquid velle: sed hoc posse tantum plius aliquid velle: sed hoc posse tantum est in potentia, et numquam in actu. Se- est in potentia, et numquam in actu. Se- cundum alterum modum nihil possunt cundum alterum modum nihil possunt amplius velle. amplius velle.

AD AUCTORITATEM Anselmi dicendum, Ad object. AD AUCTORITATEM Anselmi dicendum, Ad object. quod judicium Dei est de abstractione quod judicium Dei est de abstractione gratiæ, ad quam sequitur obstinatio in gratiæ, ad quam sequitur obstinatio in malo sed tamen non causatur ab ipsa, malo sed tamen non causatur ab ipsa, sed ex propria voluntate. sed ex propria voluntate.

ARTICULUS V. ARTICULUS V.

In quid cecidit Angelus malus quoad In quid cecidit Angelus malus quoad pœnam ²? pœnam ²?

Deinde quæritur, In quid cecidit quoad Deinde quæritur, In quid cecidit quoad pœnam ? pœnam ?

Et quia de poenis exterioribus in quæ- Et quia de poenis exterioribus in quæ- stionibus de inferno disputatum est, et stionibus de inferno disputatum est, et similiter de poena vermis, ulterius est similiter de poena vermis, ulterius est quærendum tantum de quodam verbo quærendum tantum de quodam verbo Dionysii in libro de Divinis nominibus ³, Dionysii in libro de Divinis nominibus ³, ubi sic dicit, quod est in dænibus furor ir- ubi sic dicit, quod est in dænibus furor ir-

novæ editionis nostræ. novæ editionis nostræ.

3 S. DIONYSIUS, Lib. de Divinis nominibus, 3 S. DIONYSIUS, Lib. de Divinis nominibus,

сар. 4. сар. 4.

688 688

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

rationalis, demens concupiscentia, et bus, videtur quod furor non insit in rationalis, demens concupiscentia, et bus, videtur quod furor non insit in

phantasia proterva. phantasia proterva. Unde quæritur, Unde quæritur,

eis. eis.

3. Præterea, Dicit Gregorius, quod 3. Præterea, Dicit Gregorius, quod

1. Quid sit furor irrationalis in dæ- furor est fervens ira. Et Philosophus di- 1. Quid sit furor irrationalis in dæ- furor est fervens ira. Et Philosophus di-

monibus ? monibus ?

Aut enim dicitur irrationalis a priva- Aut enim dicitur irrationalis a priva- tione potentiæ rationalis, aut a priva- tione potentiæ rationalis, aut a priva- tione habitus, aut actus. Non primo. tione habitus, aut actus. Non primo. 'modo quia naturalia non amiserunt per 'modo quia naturalia non amiserunt per peccatum, ut dicit Dionysius, ibidem. peccatum, ut dicit Dionysius, ibidem. Similiter nec secundo modo: quia ille Similiter nec secundo modo: quia ille habitus aut esset acquisitus, aut in crea- habitus aut esset acquisitus, aut in crea- tione datus, aut infusus per gratiam. Et tione datus, aut infusus per gratiam. Et constat, quod non acquisitus, quia An- constat, quod non acquisitus, quia An- geli non habent habitus acquisitos per geli non habent habitus acquisitos per studium nec infusus per gratiam, quia studium nec infusus per gratiam, quia sic vel esset donum, vel virtus, vel fru- sic vel esset donum, vel virtus, vel fru- ctus Spiritus donum sicut sapientia, ctus Spiritus donum sicut sapientia, intellectus, consilium, et scientia: quia intellectus, consilium, et scientia: quia ista sunt dona quæ sunt in ratione virtu- ista sunt dona quæ sunt in ratione virtu- tis, sicut prudentia, justitia, vel fides : tis, sicut prudentia, justitia, vel fides : illæ enim virtutes sunt in ratione fructus, illæ enim virtutes sunt in ratione fructus, secundum quod fides quæ invisibilium secundum quod fides quæ invisibilium certitudo est, ut dicit Ambrosius, poni- certitudo est, ut dicit Ambrosius, poni- tur fructus spiritus 1. Quorum nullum tur fructus spiritus 1. Quorum nullum est in dæmonibus. Si vero privetur ibi est in dæmonibus. Si vero privetur ibi habitus in creatione datus, ille erit ha- habitus in creatione datus, ille erit ha- bitus per quem cognoscunt res hujus bitus per quem cognoscunt res hujus mundi et ideo dæmones jam amplius mundi et ideo dæmones jam amplius non haberent cognitionem, quod falsum non haberent cognitionem, quod falsum est ergo non privatur ibi habitus ratio- est ergo non privatur ibi habitus ratio- nis. Si vero privetur ibi actus, aut pri- nis. Si vero privetur ibi actus, aut pri- vabitur actus qui est rationis conceptio, vabitur actus qui est rationis conceptio, quo concipit id in quod insurgit furor: quo concipit id in quod insurgit furor: et hoc non videtur, quia furor non potest et hoc non videtur, quia furor non potest esse nisi in aliquod præceptum : non esse nisi in aliquod præceptum : non enim surgit motus aliquis desiderii vel enim surgit motus aliquis desiderii vel iræ, nisi post conceptum nocivum vel de- iræ, nisi post conceptum nocivum vel de- lectabile. Aut privatur actus qui est deli- lectabile. Aut privatur actus qui est deli- beratio et hoc iterum non videtur: quia beratio et hoc iterum non videtur: quia dæmones etiam post deliberationem ira- dæmones etiam post deliberationem ira- scuntur et exagitantur furore: et ita vi- scuntur et exagitantur furore: et ita vi- detur, quod non sit malum dæmonis detur, quod non sit malum dæmonis furor irrationalis. furor irrationalis.

2. Præterea, Furor secundum sensi- 2. Præterea, Furor secundum sensi- bilem partem inest animæ : cum igi- bilem partem inest animæ : cum igi- tur pars sensibilis non insit dæmoni- tur pars sensibilis non insit dæmoni-

1 Cf. ad Galat. v, 22. 1 Cf. ad Galat. v, 22.

cit, quod ira est accensio sanguinis circa cit, quod ira est accensio sanguinis circa cor. Ergo videtur, quod furor et ira cor. Ergo videtur, quod furor et ira non sunt in non habentibus sanguinem: non sunt in non habentibus sanguinem: sed dæmones non habent sanguinem: sed dæmones non habent sanguinem: ergo non habent iram vel furorem. ergo non habent iram vel furorem.

4. Præterea, Quæritur de hoc quod 4. Præterea, Quæritur de hoc quod dicit, Demens concupiscentia. Dementia dicit, Demens concupiscentia. Dementia enim accidit ex corruptione mentis : enim accidit ex corruptione mentis : corruptio autem mentis non est secun- corruptio autem mentis non est secun- dum se, cum non habeat contrarium, sed dum se, cum non habeat contrarium, sed ex corruptione subjecti, quod est ex con- ex corruptione subjecti, quod est ex con- trariis, ut in homine et cum tale subje. trariis, ut in homine et cum tale subje. ctum mentis non sit in dæmone, vi- ctum mentis non sit in dæmone, vi- detur quod ipse non sit susceptibilis de- detur quod ipse non sit susceptibilis de- mentiæ. mentiæ.

5. Item, Quæritur de hoc quod dicit, 5. Item, Quæritur de hoc quod dicit, Phantasia proterva: quia cum phantasia Phantasia proterva: quia cum phantasia sit pars sensibilis animæ, non videtur sit pars sensibilis animæ, non videtur phantasia inesse dæmonibus. phantasia inesse dæmonibus.

6. Præterea, Phantasia est virtus ope- 6. Præterea, Phantasia est virtus ope- rans in organo corporis determinato : et rans in organo corporis determinato : et cum virtutes dæmonum non sint affixæ cum virtutes dæmonum non sint affixæ corpori, videtur quod non habeant phan- corpori, videtur quod non habeant phan- tasiam. tasiam.

7. Item, Dicit Dionysius, quod malum 7. Item, Dicit Dionysius, quod malum dæmonis est contra deiformem intelle- dæmonis est contra deiformem intelle- ctum esse, et malum animæ contra ra- ctum esse, et malum animæ contra ra- tionem esse et ita videtur, quod malum tionem esse et ita videtur, quod malum ejus sit esse contra phantasiam rectam. ejus sit esse contra phantasiam rectam.

8. Præterea, Protervitas est contentio 8. Præterea, Protervitas est contentio contra veritatem non reducibilis ad ra- contra veritatem non reducibilis ad ra- tionem rectam dæmones autem cum tionem rectam dæmones autem cum credant veritatem ex creata scientia, et credant veritatem ex creata scientia, et contremiscant, non videntur contra veri- contremiscant, non videntur contra veri- tatem protervire, et non videtur eis ines- tatem protervire, et non videtur eis ines- se phantasia proterva. se phantasia proterva.

SOLUTIO. Dicendum, quod de omnibus Solutio. SOLUTIO. Dicendum, quod de omnibus Solutio. poenis dæmonum intelligendum est sicut poenis dæmonum intelligendum est sicut de pœnis damnatorum, de quibus habi- de pœnis damnatorum, de quibus habi- tum est in quæstione de pœnis inferni, tum est in quæstione de pœnis inferni, excepto hoc solo, quod est pœna illa quæ excepto hoc solo, quod est pœna illa quæ dicitur perversitas virium dæmonis et dicitur perversitas virium dæmonis et

2. Cf. II Posteriorum. 2. Cf. II Posteriorum.

Ad 1. Ad 1.

SUMMA DE CREATURIS, TRACT. IV, QUÆST. 67. SUMMA DE CREATURIS, TRACT. IV, QUÆST. 67.

animæ, in comparatione ad actum et animæ, in comparatione ad actum et objectum secundum rectam rationem : objectum secundum rectam rationem : secundum hoc enim malum animæ est secundum hoc enim malum animæ est contra rationem, et malum dæmonis contra rationem, et malum dæmonis contra intellectum. Et differunt ratio et contra intellectum. Et differunt ratio et intellectus quia ratio est a quo sumitur intellectus quia ratio est a quo sumitur differentia animæ rationalis, intellectus differentia animæ rationalis, intellectus autem a quo sumitur differentia intelli- autem a quo sumitur differentia intelli- gentiæ, quæ est Angelus vel dæmon. Et gentiæ, quæ est Angelus vel dæmon. Et Isaac secundum hoc distinguit inter ra- Isaac secundum hoc distinguit inter ra- tionem et intellectum : quia ratio dicitur tionem et intellectum : quia ratio dicitur potentia inquisitiva veri discurrens de potentia inquisitiva veri discurrens de uno in alterum sicut de causa in causa- uno in alterum sicut de causa in causa- tum. Intellectus autem est inspectivus tum. Intellectus autem est inspectivus veri in se, vel ex his quæ apud se habet. veri in se, vel ex his quæ apud se habet. Et ideo dicit Isaac, quod ratio creatur in Et ideo dicit Isaac, quod ratio creatur in umbra intelligentiæ. Intellectus igitur umbra intelligentiæ. Intellectus igitur dæmonum prout hic sumitur in commu- dæmonum prout hic sumitur in commu- ni pro natura intellectuali, dividitur per ni pro natura intellectuali, dividitur per tres vires secundum comparationem ad tres vires secundum comparationem ad tria objecta, scilicet ad verum, et dele- tria objecta, scilicet ad verum, et dele- ctabile, et arduum. Et in comparatione ctabile, et arduum. Et in comparatione ad ista tria sunt istæ tres vires, intelle- ad ista tria sunt istæ tres vires, intelle- ctus, et voluntas, et animus vel secun- ctus, et voluntas, et animus vel secun- dum alios intellectus concupiscibilis et dum alios intellectus concupiscibilis et irascibilis. Sed secundum Damascenum irascibilis. Sed secundum Damascenum concupiscibilis et irascibilis non sunt nisi concupiscibilis et irascibilis non sunt nisi partes sensibilis animæ. Unde loco con- partes sensibilis animæ. Unde loco con- cupiscibilis in intellectuali natura est vo- cupiscibilis in intellectuali natura est vo- luntas, et loco irascibilis animus, secun- luntas, et loco irascibilis animus, secun- dum quod animositatem animi habitum dum quod animositatem animi habitum consuevimus appellare. Perversitas au- consuevimus appellare. Perversitas au- tem virium ad hæc tria dicitur in diabolo tem virium ad hæc tria dicitur in diabolo furor irrationalis, et demens concupi- furor irrationalis, et demens concupi- scentia, et phantasia proterva. scentia, et phantasia proterva.

AD PRIMUM ergo dicendum, quod pri- AD PRIMUM ergo dicendum, quod pri- vatur ibi actus rationis secundum regi- vatur ibi actus rationis secundum regi- men rectæ rationis: licet enim dæmon men rectæ rationis: licet enim dæmon actu ratiocinatur, non tamen deducit actu ratiocinatur, non tamen deducit ratiocinationem secundum rectam ra- ratiocinationem secundum rectam ra- tionem, sed secundum obliquationem ab tionem, sed secundum obliquationem ab illa. illa.

2 et 3. AD ALIUD dicendum, quod furor se- 2 et 3. AD ALIUD dicendum, quod furor se- cundum aliam rationem sumitur in intel cundum aliam rationem sumitur in intel lectuali natura, et secundum aliam in lectuali natura, et secundum aliam in sensibili in sensibili enim insurgit pri- sensibili in sensibili enim insurgit pri- mo irascibilis contra id quod simpliciter mo irascibilis contra id quod simpliciter est arduum vel apparens, et consequen- est arduum vel apparens, et consequen- ter ex obedientia corporis ad animam ter ex obedientia corporis ad animam

XXXIV XXXIV

689 689

spiritus diriguntur ad superiora, qui spiritus diriguntur ad superiora, qui secum trahunt sanguinem ad cor et ad secum trahunt sanguinem ad cor et ad oculos et ad faciem. In intellectuali au- oculos et ad faciem. In intellectuali au- tem natura furor non est nisi confir- tem natura furor non est nisi confir- matio animositatis in id quod est simpli- matio animositatis in id quod est simpli- citer arduum vel apparens. citer arduum vel apparens.

Ex hoc etiam patet solutio ad se- Ex hoc etiam patet solutio ad se- quens. quens.

AD ID quod de dementia objicitur, di- AD ID quod de dementia objicitur, di- cendum quod dementia duobus modis fit, cendum quod dementia duobus modis fit, scilicet ex corruptione organi, et sic fit scilicet ex corruptione organi, et sic fit in hominibus et ex confirmatione mali in hominibus et ex confirmatione mali habitus, et sic est in dæmonibus et dam- habitus, et sic est in dæmonibus et dam- natis. natis.

: :

AD ID quod objicitur de phantasia, AD ID quod objicitur de phantasia, dicendum quod phantasia in Græco idem dicendum quod phantasia in Græco idem est quod apparentia in Latino : et ideo est quod apparentia in Latino : et ideo multipliciter dicitur phantasia sicut ap- multipliciter dicitur phantasia sicut ap- parentia est enim apparentia secundum parentia est enim apparentia secundum sensibilem animam per imagines corpo- sensibilem animam per imagines corpo- rum, et est apparentia secundum intelle- rum, et est apparentia secundum intelle- ctum per species rerum, et talis bene est ctum per species rerum, et talis bene est in dæmonibus. in dæmonibus.

Si autem quæritur, Quare tunc phan- Si autem quæritur, Quare tunc phan- tasia dicitur intellectus dæmonum, et tasia dicitur intellectus dæmonum, et non intellectus bonorum Angelorum ? non intellectus bonorum Angelorum ?

Dicendum, quod quilibet intellectus Dicendum, quod quilibet intellectus illustratur ex hoc quod conjungitur su- illustratur ex hoc quod conjungitur su- periori. Intellectus enim hominis accipit periori. Intellectus enim hominis accipit illustrationem ab intellectu Angeli, et illustrationem ab intellectu Angeli, et intellectus Angeli ab illuminatione intel- intellectus Angeli ab illuminatione intel- lectus divini. Quia igitur intellectus dæ- lectus divini. Quia igitur intellectus dæ- monum per peccatum defluxit ab illumi- monum per peccatum defluxit ab illumi- natione intellectus Dei, dicitur phantasia natione intellectus Dei, dicitur phantasia propter obscuritatem generatam ex de- propter obscuritatem generatam ex de- fluxu tali. fluxu tali.

AD ID quod objicitur de protervitate, AD ID quod objicitur de protervitate, dicendum quod dæmon quidem credit ve- dicendum quod dæmon quidem credit ve- ritatem, sed indignatur ad ipsam, et ritatem, sed indignatur ad ipsam, et quantum potest ex indignatione resistit, quantum potest ex indignatione resistit, et illa resistentia dicitur protervitas. et illa resistentia dicitur protervitas. Propter quod etiam dicit Dominus in Propter quod etiam dicit Dominus in Evangelio Joannis, vII, 44, quod diabo- Evangelio Joannis, vII, 44, quod diabo- lus est mendax, et pater ejus: quia pri- lus est mendax, et pater ejus: quia pri- mo genuit mendacium per conversionem mo genuit mendacium per conversionem ab incommutabili veritate. ab incommutabili veritate.

44 44

Ad 1. Ad 1.

Ad 5. Ad 5.

Ad 8. Ad 8.

690 690

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

Sed contra. Sed contra.

ARTICULUS VI. ARTICULUS VI.

quod Angelus qui habebat clavem abyssi quod Angelus qui habebat clavem abyssi et catenam magnam, apprehendit dra- et catenam magnam, apprehendit dra- conem serpentem antiquum, qui est dia- conem serpentem antiquum, qui est dia- bolus et Satanas, et ligavit eum per an- bolus et Satanas, et ligavit eum per an- nos mille et misit eum in abyssum, et nos mille et misit eum in abyssum, et clausit, et signavit super illum. Et in- clausit, et signavit super illum. Et in-

In quid cecidit Angelus malus quoad fra, y. 7, dicitur, quod cum consumpti In quid cecidit Angelus malus quoad fra, y. 7, dicitur, quod cum consumpti

locum ? locum ?

vel consummati fuerint mille anni, sol- vel consummati fuerint mille anni, sol- vetur Satanas de carcere suo, et exibit, vetur Satanas de carcere suo, et exibit, et seducet gentes quæ sunt super quatuor et seducet gentes quæ sunt super quatuor

Deinde quæritur, In quid cecidit quoad angulos terræ, Gog et Magog. Et ex hoc Deinde quæritur, In quid cecidit quoad angulos terræ, Gog et Magog. Et ex hoc locum? locum?

Et videtur, quod in infernum. Quia Et videtur, quod in infernum. Quia 1. Dicit Petrus, quod rudentibus in- 1. Dicit Petrus, quod rudentibus in- ferni detracti sunt . Rudentes autem ferni detracti sunt . Rudentes autem inferni sunt rudentes trahentes in in- inferni sunt rudentes trahentes in in- fernum et ita ceciderunt in infer- fernum et ita ceciderunt in infer-

num. num.

2. Item, Locus pœnarum æternarum 2. Item, Locus pœnarum æternarum infernus est : cum igitur dæmones in infernus est : cum igitur dæmones in pœnas æternas ceciderunt, videtur etiam pœnas æternas ceciderunt, videtur etiam quod in locum pœnarum fuerit casus quod in locum pœnarum fuerit casus

eorum. eorum.

3. Item, Summæ superbiæ secundum 3. Item, Summæ superbiæ secundum justitiam debetur locus imus: imus au- justitiam debetur locus imus: imus au- tem locus est infernus: ergo ceciderunt tem locus est infernus: ergo ceciderunt in infernum. in infernum.

SED CONTRA: SED CONTRA:

1. Dicunt Sancti, quod in hoc caligi- 1. Dicunt Sancti, quod in hoc caligi- noso aere habitant cum hominibus: hic noso aere habitant cum hominibus: hic autem non est infernus: ergo in infernum autem non est infernus: ergo in infernum non ceciderunt. non ceciderunt.

2. Item, In Apocalypsi, XII, 9 dicitur: 2. Item, In Apocalypsi, XII, 9 dicitur: Projectus est draco ille magnus, et ser- Projectus est draco ille magnus, et ser- pens antiquus. Ubi notatur, quod diabo- pens antiquus. Ubi notatur, quod diabo- lus et Satanas projectus est in terram, et lus et Satanas projectus est in terram, et Angeli ejus cum eo missi sunt. Item, in- Angeli ejus cum eo missi sunt. Item, in- fra, . 12 Væ terræ et mari, quia de- fra, . 12 Væ terræ et mari, quia de- scendit diabolus ad vos, habens iram scendit diabolus ad vos, habens iram magnam. Ergo videtur, quod locus in magnam. Ergo videtur, quod locus in quem ceciderunt, fuit terra. quem ceciderunt, fuit terra.

3. Præterea, Videtur quod alius fuit 3. Præterea, Videtur quod alius fuit locus ejus ante passionem, et post passio- locus ejus ante passionem, et post passio- nem, et in die judicii erit alius iterum : nem, et in die judicii erit alius iterum : quia dicitur, Apocalyp. xx, 1 et seq., quia dicitur, Apocalyp. xx, 1 et seq.,

Cf. Opp. B. Alberti. Comment. in II Şenten- Cf. Opp. B. Alberti. Comment. in II Şenten- tiarum, Dist. VI, Art. 5. Tom. XXVII hujusce tiarum, Dist. VI, Art. 5. Tom. XXVII hujusce novæ editionis. Cf. etiam IIam Part. Summæ novæ editionis. Cf. etiam IIam Part. Summæ

accipitur, quod ante passionem fuit in accipitur, quod ante passionem fuit in terra cum hominibus, et per totum tem- terra cum hominibus, et per totum tem- pus gratiæ usque ad tempus Antichristi, pus gratiæ usque ad tempus Antichristi, quod per mille annos designatur, sit li- quod per mille annos designatur, sit li- gatus et iterum tempore Antichristi gatus et iterum tempore Antichristi solvetur et futurus sit iterum in mundo. solvetur et futurus sit iterum in mundo.

Ad 1. Ad 1.

SOLUTIO. Dicendum, quod est duplex Solutio SOLUTIO. Dicendum, quod est duplex Solutio locus in quem ceciderunt Angeli, scilicet locus in quem ceciderunt Angeli, scilicet qui secundum debitum culpæ est debitus qui secundum debitum culpæ est debitus casui eorum, et ille est infimus: et ille casui eorum, et ille est infimus: et ille qui secundum ordinationem culpæ est qui secundum ordinationem culpæ est debitus casui, et ille est hic caliginosus. debitus casui, et ille est hic caliginosus. aer, qui est circa nos: licet enim culpa aer, qui est circa nos: licet enim culpa dæmonum et casus mala sint, tamen sa- dæmonum et casus mala sint, tamen sa- pientia Dei de malis etiam bona ejiciens, pientia Dei de malis etiam bona ejiciens, ordinat ea ad profectum hominum per ordinat ea ad profectum hominum per exercitium tentationum. Et ille caligino- exercitium tentationum. Et ille caligino- sus aer etiam dicitur inferius, sicut dicit sus aer etiam dicitur inferius, sicut dicit Glossa super epistolam II Petri, 11, 4, Glossa super epistolam II Petri, 11, 4, quamvis hunc inferiorem aerem quasi quamvis hunc inferiorem aerem quasi carcerem acceperint, qui quantum ad carcerem acceperint, qui quantum ad cœlum infernus dicitur. Restat adhuc cœlum infernus dicitur. Restat adhuc pœna ultima judicii: quia paratus est pœna ultima judicii: quia paratus est ignis diabolo et Angelis ejus: non enim ignis diabolo et Angelis ejus: non enim permittit eos Dominus consumi, sed ser- permittit eos Dominus consumi, sed ser- vat ut gravius puniantur cum suis mem- vat ut gravius puniantur cum suis mem- bris. bris.

Et per hoc patet solutio ad primum. Et per hoc patet solutio ad primum.

AD SECUNDUM dicendum, quod ratio Ad 2 et: AD SECUNDUM dicendum, quod ratio Ad 2 et: illa tenet quantum ad locum qui est se- illa tenet quantum ad locum qui est se- cundum debitum culpæ. cundum debitum culpæ.

Et similiter currit tertia ratio. Et similiter currit tertia ratio.

AD ALIA autem quæ objiciuntur in con- Ad object AD ALIA autem quæ objiciuntur in con- Ad object

theologia, Quæst. 25, membr. 3. Tom. XXXII theologia, Quæst. 25, membr. 3. Tom. XXXII ejusdem editionis. ejusdem editionis. 2.II Pefr. II. 4. 2.II Pefr. II. 4.

1 et 2. 1 et 2.

object. object.

3. 3.

SUMMA DE CREATURIS, TRACT. IV, QUÆST. 68. SUMMA DE CREATURIS, TRACT. IV, QUÆST. 68.

trarium, dicendum quod locus ille est se- trarium, dicendum quod locus ille est se- cundum ordinationem casus ad bonum cundum ordinationem casus ad bonum hominum tentatorum. hominum tentatorum.

AD ID quod objicitur de Apocalypsi, AD ID quod objicitur de Apocalypsi, dicendum quod ligatio dæmonis est coar- dicendum quod ligatio dæmonis est coar- ctatio potestatis ejus per beneficium re- ctatio potestatis ejus per beneficium re- demptionis et solutio ejus est largitio demptionis et solutio ejus est largitio

691 691

potestatis ad tentandum. Quidam tamen potestatis ad tentandum. Quidam tamen dicunt, quod Lucifer princeps dæmonio- dicunt, quod Lucifer princeps dæmonio- rum in abyssum inferni per Christum liga- rum in abyssum inferni per Christum liga- tus sit, ita quod per seipsum non præva- tus sit, ita quod per seipsum non præva- leat tentare homines, et in tempore Anti- leat tentare homines, et in tempore Anti- christi solvendus. christi solvendus.

QUESTIO LXVIII. QUESTIO LXVIII.

De ordinibus dæmonum. De ordinibus dæmonum.

Consequenter quæritur de ordinibus dæmonum. Consequenter quæritur de ordinibus dæmonum.

Et quæruntur duo, scilicet, a quo ordo sit in dæmonibus? Et quæruntur duo, scilicet, a quo ordo sit in dæmonibus?

Et secundo, Quare dæmones nominantur a quibusdam ordinibus, et a Et secundo, Quare dæmones nominantur a quibusdam ordinibus, et a quibusdam non? quibusdam non?

Solutio. Solutio.

ARTICULUS I. ARTICULUS I.

A quo ordo sit in dæmonibus ? A quo ordo sit in dæmonibus ?

Ad primum proceditur sic: Ad primum proceditur sic:

1. Dicit Gregorius, quod unusquisque 1. Dicit Gregorius, quod unusquisque ordo illius rei censetur nomine quam ordo illius rei censetur nomine quam plenius accepit in munere. Sed dæmones plenius accepit in munere. Sed dæmones nullius rei acceperunt debitum in mu- nullius rei acceperunt debitum in mu- nere. Ergo nullius ordinis censentur vo- nere. Ergo nullius ordinis censentur vo- cabulo. cabulo.

2. Præterea, In inferno nullus est ordo, 2. Præterea, In inferno nullus est ordo, sed sempiternus horror inhabitat, sicut sed sempiternus horror inhabitat, sicut dicit Job. Ergo non videntur esse in dicit Job. Ergo non videntur esse in aliquo ordine. aliquo ordine.

SOLUTIO. Dicendum, quod sicut dicit SOLUTIO. Dicendum, quod sicut dicit

1 Job. x, 22. 1 Job. x, 22.

Magister in libro II Sententiarum: «Ordo Magister in libro II Sententiarum: «Ordo perficitur a duobus, scilicet a gradu na- perficitur a duobus, scilicet a gradu na- turæ qui est ut potentia perfectibilis, et a turæ qui est ut potentia perfectibilis, et a dono gratiæ quod est ut forma perfe- dono gratiæ quod est ut forma perfe- ctiva. » In dæmonibus ergo est ordo se- ctiva. » In dæmonibus ergo est ordo se- cundum primam partem, et non secun- cundum primam partem, et non secun- dum secundam. dum secundam.

Et ex ipso patét solutio ad utramque Et ex ipso patét solutio ad utramque objectionem. objectionem.

ARTICULUS II. ARTICULUS II.

Quare dæmones nominantur a quibus- Quare dæmones nominantur a quibus- dam ordinibus, et a quibusdam non? dam ordinibus, et a quibusdam non?

Ad secundum proceditur sic: Ad secundum proceditur sic:

1. Dicunt Sancti, quod de quolibet or- 1. Dicunt Sancti, quod de quolibet or- dine aliqui ceciderunt : ergo videtur, dine aliqui ceciderunt : ergo videtur,

Solutio. Solutio.

692 692

D. ALB. MAG. ORD: PRÆD. D. ALB. MAG. ORD: PRÆD.

quod a quolibet ordine sint denominandi. quod a quolibet ordine sint denominandi. Sed hoc non videtur: quia in Scriptura Sed hoc non videtur: quia in Scriptura nullus invenitur denominatus a Sera nullus invenitur denominatus a Sera phim, et nullus a Thronis, et nullus a phim, et nullus a Thronis, et nullus a Dominationibus, et nullus ab Archan- Dominationibus, et nullus ab Archan- gelis. gelis.

2. Item, Cum prima hierarchia suma- 2. Item, Cum prima hierarchia suma- tur secundum conversionem in Deum, et tur secundum conversionem in Deum, et omnes dæmones aversi sunt a Deo, vi- omnes dæmones aversi sunt a Deo, vi- detur quod nullus deberet denominari detur quod nullus deberet denominari Cherub vel Cherubim et tamen in Eze- Cherub vel Cherubim et tamen in Eze- chiele dæmon hoc nomine appellatur. chiele dæmon hoc nomine appellatur.

3. Item, Cum media hierarchia non 3. Item, Cum media hierarchia non distinguatur penes conversionem in distinguatur penes conversionem in Deum, videtur quod aliqui dæmones Deum, videtur quod aliqui dæmones possint a Dominationibus denominari: possint a Dominationibus denominari: et hoc non invenitur. et hoc non invenitur.

4. Item, Dominium maxime competit 4. Item, Dominium maxime competit superbiæ, quæ fuit peccatum dæmonis : superbiæ, quæ fuit peccatum dæmonis : et ita videtur, quod a Dominationibus et ita videtur, quod a Dominationibus debeant denominari. debeant denominari.

5. Præterea, Cum Archangeli officium 5. Præterea, Cum Archangeli officium sit circa homines, et dæmonis exercitium sit circa homines, et dæmonis exercitium maxime est circa homines, videtur quod maxime est circa homines, videtur quod aliquis ab Archangelorum ordine debeat aliquis ab Archangelorum ordine debeat denominari. denominari.

SOLUTIO. Dicimus, quod licet a quoli- SOLUTIO. Dicimus, quod licet a quoli- bet ordine aliqui ceciderunt, non tamen bet ordine aliqui ceciderunt, non tamen a quolibet ordine dæmones denominan- a quolibet ordine dæmones denominan- tur et hoc contingit propter privatio- tur et hoc contingit propter privatio- nem doni, a quo ordo denominatur: quæ nem doni, a quo ordo denominatur: quæ privatio expresse in damnatione dæ- privatio expresse in damnatione dæ- monum importatur: damnatio enim ex monum importatur: damnatio enim ex hoc quod est confirmatio in malitia, hoc quod est confirmatio in malitia, privationem dicit charitatis: et ideo privationem dicit charitatis: et ideo nullus a Seraphim denominatur. Ex hoc nullus a Seraphim denominatur. Ex hoc autem quod dicit aversionem a Deo, autem quod dicit aversionem a Deo, privationem dicit doni Thronorum in privationem dicit doni Thronorum in quibus Deus ut in throno gloriæ requie- quibus Deus ut in throno gloriæ requie- scit. Scientia vero, quæ commune do- scit. Scientia vero, quæ commune do- num est et bonis et malis, potest ali- num est et bonis et malis, potest ali- quos ex dæmonibus denominare, sicut fit quos ex dæmonibus denominare, sicut fit in Ezechiele. in Ezechiele.

Item, Casus de se dicit de pres- Item, Casus de se dicit de pres- sionem sub poena : damnatio autem sionem sub poena : damnatio autem quæ in Angelis est, importat superposi- quæ in Angelis est, importat superposi- tionem super omnia quæ sunt servitutis tionem super omnia quæ sunt servitutis diminuentis dignitatem, ut dicit Diony- diminuentis dignitatem, ut dicit Diony- sius. Cum igitur in Evangelio Joan- sius. Cum igitur in Evangelio Joan- nis, VII, 34, dicat Christus: Omnis qui nis, VII, 34, dicat Christus: Omnis qui facit peccatum, servus est peccati, non facit peccatum, servus est peccati, non possunt Angeli cadentes a Dominationi- possunt Angeli cadentes a Dominationi- bus denominari. De Archangelis autem bus denominari. De Archangelis autem dicendum, quod officium eorum est nun- dicendum, quod officium eorum est nun- tiare secreta: secreta autem eorum sunt, tiare secreta: secreta autem eorum sunt, quæ naturali investigatione cognosci non quæ naturali investigatione cognosci non possunt et hæc sunt quæ in sola con- possunt et hæc sunt quæ in sola con- templatione verbi discuntur. Cum igitur templatione verbi discuntur. Cum igitur dæmones non contemplentur in Verbo, dæmones non contemplentur in Verbo, non possunt a nomine Archangelorum non possunt a nomine Archangelorum denominari. denominari.

Si vero quæritur, ubi denominantur Si vero quæritur, ubi denominantur ab aliis ordinibus? ab aliis ordinibus?

Dicendum quod in Ezechiele denomi- Dicendum quod in Ezechiele denomi- nantur a Cherubim. Et in epist. I ad nantur a Cherubim. Et in epist. I ad Corinthios, xv, 24, denominantur -a Corinthios, xv, 24, denominantur -a Principatibus et Potestatibus et Virtuti- Principatibus et Potestatibus et Virtuti- bus, ubi Apostolus dicit: Cum evacua- bus, ubi Apostolus dicit: Cum evacua- verit omnem principatum, et potestatem, verit omnem principatum, et potestatem, et virtutem. Hoc enim refert Glossa ad et virtutem. Hoc enim refert Glossa ad bonos et malos Angelos. Ab Angelis au- bonos et malos Angelos. Ab Angelis au- tem denominantur in epist. II ad Corin- tem denominantur in epist. II ad Corin- thios, XII, 7, ubi dicit Apostolus: Ne thios, XII, 7, ubi dicit Apostolus: Ne magnitudo revelationum extollat me, magnitudo revelationum extollat me, datus est mihi stimulus carnis meæ, An- datus est mihi stimulus carnis meæ, An- gelus Satanæ, qui me colaphizet. gelus Satanæ, qui me colaphizet.

Si vero quæritur, Quare ab istis ordi- Si vero quæritur, Quare ab istis ordi- nibus denominentur ? nibus denominentur ?

Dicendum, quod isti ordines dicunt Dicendum, quod isti ordines dicunt officia communia bonis et malis. Et hoc officia communia bonis et malis. Et hoc patet in singulis: quia principatus dis- patet in singulis: quia principatus dis- ponere, et potestatem coercere, et mira- ponere, et potestatem coercere, et mira- cula facere, et nuntiare sunt communia cula facere, et nuntiare sunt communia bonis et malis, cum non sint actus gra- bonis et malis, cum non sint actus gra- tiæ gratum facientis. tiæ gratum facientis.

Et per hoc patet solutio ad totum. Et per hoc patet solutio ad totum.

SUMMA DE CREATURIS, TRACT. IV, QUÆST. 69. SUMMA DE CREATURIS, TRACT. IV, QUÆST. 69.

693 693

QUESTIO LXIX. QUESTIO LXIX.

De tentationibus dæmonum. De tentationibus dæmonum.

Consequenter loquendum de exercitio tentationum dæmonum circa homi- Consequenter loquendum de exercitio tentationum dæmonum circa homi-

nes. nes.

Et quæruntur quatuor, scilicet, quid sit tentatio? Et quæruntur quatuor, scilicet, quid sit tentatio?

Secundo, Quis tentator? Secundo, Quis tentator?

Tertio, Secundum quam partem animæ et corporis homo tentatur? Tertio, Secundum quam partem animæ et corporis homo tentatur? Et ultimo, Qui et quot sunt modi tentandi? Et ultimo, Qui et quot sunt modi tentandi?

ARTICULUS I. ARTICULUS I.

Quid sit tentatio'? Quid sit tentatio'?

Ad primum proceditur sic: Ad primum proceditur sic:

Dicit Glossa super Genesim, xxii, 1, Dicit Glossa super Genesim, xxii, 1, quod «< tentare pro eo quod est probare quod «< tentare pro eo quod est probare dicimus unde scriptum est: Tentat vos dicimus unde scriptum est: Tentat vos Dominus Deus vester, ut palam fiat Dominus Deus vester, ut palam fiat utrum diligatis eum an non 2. Vires utrum diligatis eum an non 2. Vires enim dilectionis suæ homo ignorat, nisi enim dilectionis suæ homo ignorat, nisi experimento cognoscat. » Ex hoc acci- experimento cognoscat. » Ex hoc acci- pitur, quod tentatio est probatio alicujus pitur, quod tentatio est probatio alicujus ad acceptionem experimenti ab ipso. ad acceptionem experimenti ab ipso.

SED CONTRA hoc objicitur: SED CONTRA hoc objicitur:

1. Dicit Joannes, III, 25, quod Christo 1. Dicit Joannes, III, 25, quod Christo opus non erat ut quis testimonium per- opus non erat ut quis testimonium per- hiberet de homine: ipse enim sciebat hiberet de homine: ipse enim sciebat quid esset in homine. Cum igitur Deus quid esset in homine. Cum igitur Deus cognoscat omnia quæ sunt in nobis, non cognoscat omnia quæ sunt in nobis, non oportet quod utatur probatione ad ex- oportet quod utatur probatione ad ex-

1 Cf. Opp. B. Alberti. Comment. in II Senten- 1 Cf. Opp. B. Alberti. Comment. in II Senten- tiarum, Dist. XXI, Art. 1. Tom. XXVII hujusce tiarum, Dist. XXI, Art. 1. Tom. XXVII hujusce novæ editionis. Cf. etiam lam Part. Summa novæ editionis. Cf. etiam lam Part. Summa theologiæ, Quæst. 28, membr. 1. Tom. XXIXI theologiæ, Quæst. 28, membr. 1. Tom. XXIXI

ceptionem experimenti: sed Deus tentat, ceptionem experimenti: sed Deus tentat, quia tentavit Abraham: ergo tentatio quia tentavit Abraham: ergo tentatio non videtur esse probatio ad acceptionem non videtur esse probatio ad acceptionem experimenti. experimenti.

2. Si forte dicatur, quod intelligitur de 2. Si forte dicatur, quod intelligitur de tentatione quæ est a diabolo, adhuc non tentatione quæ est a diabolo, adhuc non videtur esse verum : illa enim quæ sunt videtur esse verum : illa enim quæ sunt in nobis, aut sunt naturalia, aut volunta- in nobis, aut sunt naturalia, aut volunta- ria. Si sunt naturalia, tunc cognoscit ea ria. Si sunt naturalia, tunc cognoscit ea naturaliter dæmon. Si autem voluntaria, naturaliter dæmon. Si autem voluntaria, tunc aut manifestantur in aliquo signo tunc aut manifestantur in aliquo signo corporali, aut non. Et si manifestantur corporali, aut non. Et si manifestantur in signo corporali, tunc iterum cognoscit in signo corporali, tunc iterum cognoscit ea naturaliter. Si vero sunt tantum in se ea naturaliter. Si vero sunt tantum in se voluntaria, aut sunt mala, aut bona. Si voluntaria, aut sunt mala, aut bona. Si sunt mala, tunc cognoscit ea per aver- sunt mala, tunc cognoscit ea per aver- sionem a Deo et per pœnas. Si vero sunt sionem a Deo et per pœnas. Si vero sunt bona, tunc non potest ea cognoscere nisi bona, tunc non potest ea cognoscere nisi per revelationem: et ita videtur, quod per revelationem: et ita videtur, quod dæmon utatur probatione ad experien- dæmon utatur probatione ad experien- dum ea quæ sunt in nobis. Et cum dæ- dum ea quæ sunt in nobis. Et cum dæ- mon tentet nos, non videtur tentatio mon tentet nos, non videtur tentatio esse probatio ad acceptionem experi- esse probatio ad acceptionem experi- menti. menti.

3. Item, Dicit Philosophus ³, quod 3. Item, Dicit Philosophus ³, quod

ejusdem editionis. ejusdem editionis.

2 Deuteron. XIII, 3. 2 Deuteron. XIII, 3.

3 Elenchorum, cap. 2. 3 Elenchorum, cap. 2.

694 694

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

tentator non accipit experimentum nisi tentator non accipit experimentum nisi ignorantiæ, et ita si tentatio est probatio ignorantiæ, et ita si tentatio est probatio ad acceptionem experimenti, dæmon per ad acceptionem experimenti, dæmon per tentationem non accipit experimentum tentationem non accipit experimentum nos scire vel facere aliquid, sed tantum nos scire vel facere aliquid, sed tantum nos nescire vel non facere aliquid. nos nescire vel non facere aliquid.

4. Præterea, Tentans et probans tan- 4. Præterea, Tentans et probans tan- tum sermone utuntur: et ita videtur, tum sermone utuntur: et ita videtur, quod omnis tentatio non fit nisi per ser- quod omnis tentatio non fit nisi per ser- monem, sicut fuit tentatio Adæ, et Hevæ. monem, sicut fuit tentatio Adæ, et Hevæ.

Est item tentatio probans aliquem pe- Est item tentatio probans aliquem pe- nes voluntatem et potentias operativas: nes voluntatem et potentias operativas: et hæc tentatio est inclinatio tentati ad et hæc tentatio est inclinatio tentati ad electionem ejus quod intendit tentator, electionem ejus quod intendit tentator, sive illud bonum sit, sive malum. Et se- sive illud bonum sit, sive malum. Et se- cundum hunc modum diabolus tentat cundum hunc modum diabolus tentat homines, et etiam Angeli boni tentant homines, et etiam Angeli boni tentant nobis persuadere virtutes. nobis persuadere virtutes.

Et est etiam tentatio quæ est ad ex- Et est etiam tentatio quæ est ad ex- perimentum potestatis in habitu jam perimentum potestatis in habitu jam prius accepto, secundum quod aliquis prius accepto, secundum quod aliquis

SOLUTIO. Dicendum, quod illa diffini- jam habens scientiam experitur vires SOLUTIO. Dicendum, quod illa diffini- jam habens scientiam experitur vires

tio communis est valde. tio communis est valde.

Est enim tentatio multiplex: quando- Est enim tentatio multiplex: quando- que enim tentatio dicitur probatio ad ac- que enim tentatio dicitur probatio ad ac- ceptionem experimenti circa scientiam ceptionem experimenti circa scientiam speculativam. Et hæc est duplex secun- speculativam. Et hæc est duplex secun- dum quod tentator procedit ex commu- dum quod tentator procedit ex commu- nibus principiis sciéntiæ vel ex propriis nibus principiis sciéntiæ vel ex propriis uniuscujusque conclusionis, quæ spectat uniuscujusque conclusionis, quæ spectat ad scientiam illam. Et primo modo ten- ad scientiam illam. Et primo modo ten- tator tator

non accipit experimentum nisi non accipit experimentum nisi ignorantiæ. Communia enim principia ignorantiæ. Communia enim principia sunt, quibus scitis non de necessitate sunt, quibus scitis non de necessitate scitur ars, et quibus ignoratis, de neces- scitur ars, et quibus ignoratis, de neces- sitate ignoratur: et ideò cum tentator sitate ignoratur: et ideò cum tentator tentat circa communia, și tentatus scit tentat circa communia, și tentatus scit illa, non propter hoc sciet artem : sed si illa, non propter hoc sciet artem : sed si ignoret ea, necessario ignorabit artem. ignoret ea, necessario ignorabit artem. Et hoc est quod dicit Philosophus, quod Et hoc est quod dicit Philosophus, quod tentator qui imitatur dialecticum qui pro- tentator qui imitatur dialecticum qui pro- cedit ex communibus, non accipit ex- cedit ex communibus, non accipit ex- perimentum nisi ignorantiæ. Ille vero perimentum nisi ignorantiæ. Ille vero qui procedit ex propriis conclusionis, qui procedit ex propriis conclusionis, accipit experimentum scientiae et igno- accipit experimentum scientiae et igno- rantiæ quia propria sunt immediata rantiæ quia propria sunt immediata principia, quibus scitis sciuntur conclu- principia, quibus scitis sciuntur conclu- siones artis, et ignoratis ignorantur. Et siones artis, et ignoratis ignorantur. Et hæc tentatio diversitatem accipit et divi- hæc tentatio diversitatem accipit et divi- sionem secundum divisionem specialium sionem secundum divisionem specialium scientiarum, circa quarum principia tenta- scientiarum, circa quarum principia tenta- tio procedit et istæ duæ tentationes sunt tio procedit et istæ duæ tentationes sunt speculativæ, de quibus loquuntur Philoso- speculativæ, de quibus loquuntur Philoso- phi, et non sunt ad propositum nostrum. phi, et non sunt ad propositum nostrum.

1 Eccli. xxxiv, 11. 1 Eccli. xxxiv, 11.

2 Luc. XIV, 19. 2 Luc. XIV, 19.

3 Eccli. vi, 7 Si possides amicum, in tenta- 3 Eccli. vi, 7 Si possides amicum, in tenta- tione posside illum, et ne facile credas ei. tione posside illum, et ne facile credas ei.

suas in illa, et habens virtutem exami- suas in illa, et habens virtutem exami- nat quantum habeat posse in virtute illa. nat quantum habeat posse in virtute illa. Et de hoc dicit Ecclesiasticus: Qui tenta- Et de hoc dicit Ecclesiasticus: Qui tenta- tus non est, qualia scit? Et talis tenta- tus non est, qualia scit? Et talis tenta- tio est etiam organorum naturalium et tio est etiam organorum naturalium et instrumentorum artificialium et anima- instrumentorum artificialium et anima-

lium, quæ habentur in juvamentum la- lium, quæ habentur in juvamentum la- boris secundum quod tentatur manus in boris secundum quod tentatur manus in virtute tenendi, et securis in virtute scin- virtute tenendi, et securis in virtute scin- dendi. Et in Evangelio dicit quidam : dendi. Et in Evangelio dicit quidam : Juga boum emi quinque, et eo probare Juga boum emi quinque, et eo probare

illa 2. illa 2.

Est iterum tentatio probatio per diffi Est iterum tentatio probatio per diffi cilia ad experimentum fidelitatis et con- cilia ad experimentum fidelitatis et con- stantiæ. Et sic dicit Ecclesiasticus, quod stantiæ. Et sic dicit Ecclesiasticus, quod si est tibi amicus, in tentatione posside si est tibi amicus, in tentatione posside illum. Et alibi, quod in fornace proba- illum. Et alibi, quod in fornace proba- tur aurum, homines vero in camino hu̟- tur aurum, homines vero in camino hu̟- miliationis 4. miliationis 4.

Est item tentatio probatio dilectionis Est item tentatio probatio dilectionis alicujus, qui diligit Deum, ut ipse pro- alicujus, qui diligit Deum, ut ipse pro- bationis experimentum de sua virtute bationis experimentum de sua virtute accipiat, et sic amplius de Deo præsu- accipiat, et sic amplius de Deo præsu- mat. Et sic Deus tentavit Abraham³, et mat. Et sic Deus tentavit Abraham³, et Tobiam, sicut dicitur, Tobiæ, x1, 13, ubi Tobiam, sicut dicitur, Tobiæ, x1, 13, ubi dicitur: Quia acceptus eras Deo, necesse dicitur: Quia acceptus eras Deo, necesse fuit ut tentatio probaret te. fuit ut tentatio probaret te.

1. 1.

DICENDUM ergo ad primum, quod Ad objec DICENDUM ergo ad primum, quod Ad objec Deus tentat ultimo modo tentationis, Deus tentat ultimo modo tentationis, non ut ipse aliquid in nobis experiatur, non ut ipse aliquid in nobis experiatur, sed potius ut experiri nos faciat. Et cum sed potius ut experiri nos faciat. Et cum dicitur, quod tenta vos Dominus Deus dicitur, quod tenta vos Dominus Deus

Cf. Eccli. XXVII, 6; Proverb. xxv, 21; Sa- Cf. Eccli. XXVII, 6; Proverb. xxv, 21; Sa- pient. III, 6. pient. III, 6.

5 Cf. Genes. xx11, 1 et seq. 5 Cf. Genes. xx11, 1 et seq.

object. object. 2. 2.

object. object.

3. 3.

object. object. 4. 4.

SUMMA DE CREATURIS, TRACT. IV, QUÆST. 69. SUMMA DE CREATURIS, TRACT. IV, QUÆST. 69.

vester, ut palam fiat utrum diligatis eum: vester, ut palam fiat utrum diligatis eum: sensus est, ut scire vos faciat. sensus est, ut scire vos faciat.

AD ID quod objicitur de dæmone, di- AD ID quod objicitur de dæmone, di- cendum quod dæmon nihil intendit ex- cendum quod dæmon nihil intendit ex- periri, quod jam insit nobis: quia secun- periri, quod jam insit nobis: quia secun- dum hanc tentationis rationem non ten- dum hanc tentationis rationem non ten- tat, sicut patet ex prædictis. tat, sicut patet ex prædictis.

AD ID quod objicitur de Philosopho, AD ID quod objicitur de Philosopho, dicendum quod ipse loquitur de tenta- dicendum quod ipse loquitur de tenta- tione primo modo dicta. tione primo modo dicta.

AD ULTIMUM dicendum, quod tentans AD ULTIMUM dicendum, quod tentans prima et secunda tentatione, utitur ser- prima et secunda tentatione, utitur ser- mone tantum. Sed tentans tertia, utitur mone tantum. Sed tentans tertia, utitur sermone et opere, secundum quod magis sermone et opere, secundum quod magis efficaciter potest inclinare voluntatem ad efficaciter potest inclinare voluntatem ad eligendum id quod suadet. Tentans vero eligendum id quod suadet. Tentans vero quarta tentatione, quandoque tantum quarta tentatione, quandoque tantum utitur opere, ut si tentat posse in habitu utitur opere, ut si tentat posse in habitu virtutis vel in organo vel instrumento virtutis vel in organo vel instrumento vel in animali quandoque autem utitur vel in animali quandoque autem utitur sermone vel meditatione, ut si tentat se sermone vel meditatione, ut si tentat se in habitu scientiæ speculative. Tentans in habitu scientiæ speculative. Tentans vero quinta tentatione, tantum utitur vero quinta tentatione, tantum utitur opere, quod est circa difficilia. Et simi- opere, quod est circa difficilia. Et simi- liter tentans sexta tentatione. liter tentans sexta tentatione.