Ad quæst. Ad quæst.

1. 1.

360 360

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

æterni nisi secundum vitam beatam, æterni nisi secundum vitam beatam, non secundum id quod ipsum æternum non secundum id quod ipsum æternum continet omnia quia secundum hoc continet omnia quia secundum hoc omnia essent æterna : potentia enim omnia essent æterna : potentia enim Dei continet omnia, ut dicit Gregorius. Dei continet omnia, ut dicit Gregorius.

AD HOC quod quæritur, Utrum ævum AD HOC quod quæritur, Utrum ævum possit diffiniri per vitam? possit diffiniri per vitam?

Dicendum, quod non : vita enim quæ Dicendum, quod non : vita enim quæ cadit in diffinitione æterni, est vita beata cadit in diffinitione æterni, est vita beata in se, et secundum quod potest partici- in se, et secundum quod potest partici- pari a creatura intellectuali, vel quæ ha- pari a creatura intellectuali, vel quæ ha- bet relationem et unionem ad illam, bet relationem et unionem ad illam, sicut corpus humanum talis autem non sicut corpus humanum talis autem non est Angeli vita et ideo ævum non po- est Angeli vita et ideo ævum non po- nit comparationem primo nisi ad esse. nit comparationem primo nisi ad esse. Præterea, Ævum non est tantum Præterea, Ævum non est tantum mensura viventium, sed et non viven- mensura viventium, sed et non viven- tium, ut patebit jam in solutionibus se- tium, ut patebit jam in solutionibus se- quentibus. quentibus.

Ad hoc quod objicitur, quod vivere Ad hoc quod objicitur, quod vivere viventibus est esse, dicendum, quod ve- viventibus est esse, dicendum, quod ve- rum est per se loquendo: quia vitæ rum est per se loquendo: quia vitæ actus est vivere vita autem actus est actus est vivere vita autem actus est spiritus vivere autem est actus vitæ spiritus vivere autem est actus vitæ tamquam causæ secundæ, ut dicit Philo- tamquam causæ secundæ, ut dicit Philo- sophus, qui sibi præponit esse quod est sophus, qui sibi præponit esse quod est actus entis secundum causam primam actus entis secundum causam primam quæ est essentia. Unde cum dicitur, vi- quæ est essentia. Unde cum dicitur, vi- vere viventibus est esse, intelligendum vere viventibus est esse, intelligendum est de esse specificato per causam secun- est de esse specificato per causam secun- dam, id est, per formam contrahentem dam, id est, per formam contrahentem specificatam quæ vita est, et non esse specificatam quæ vita est, et non esse quod est actus causa primæ, et secun- quod est actus causa primæ, et secun- dum quod est prima, id est, formæ ge- dum quod est prima, id est, formæ ge- neralissimæ quæ est essentia. Et hoc neralissimæ quæ est essentia. Et hoc patet ex principio commenti super li- patet ex principio commenti super li- brum de Causis, ubi expresse quasi per brum de Causis, ubi expresse quasi per eadem verba istud exponitur. Quidam eadem verba istud exponitur. Quidam tamen dicunt, quod tantum spiritus sunt tamen dicunt, quod tantum spiritus sunt in ævo, et faciunt differentiam inter nunc in ævo, et faciunt differentiam inter nunc temporis et ævum: nunc enim dicit temporis et ævum: nunc enim dicit ipsum quod est de tempore accipere se- ipsum quod est de tempore accipere se- cundum substantiam suam et dicunt, cundum substantiam suam et dicunt, quod hoc est mensura esse corporum quod hoc est mensura esse corporum quæ dicuntur immortalia: instans autem quæ dicuntur immortalia: instans autem dicit ipsum indivisibile quod est cum dicit ipsum indivisibile quod est cum

1 S. DIONYSIUS, Lib. de Divinis nominibus, 1 S. DIONYSIUS, Lib. de Divinis nominibus,

priori et posteriori : et in hoc est esse priori et posteriori : et in hoc est esse corporum mutabilium. Sed hoc nobis corporum mutabilium. Sed hoc nobis non videtur quocumque enim modo non videtur quocumque enim modo accipiatur nunc, aut est stans in dura- accipiatur nunc, aut est stans in dura- tione sua, aut non. Si est stans, cadit in tione sua, aut non. Si est stans, cadit in rationem ævi. Si non, tunc cadit in rationem ævi. Si non, tunc cadit in essentiam temporis. essentiam temporis.

AD ALIUD dicendum, quod corpora Ad . AD ALIUD dicendum, quod corpora Ad . multipliciter se habent ad mutationem : multipliciter se habent ad mutationem : quædam enim generabilia et corrupti- quædam enim generabilia et corrupti- bilia secundum totum, ut elementata : bilia secundum totum, ut elementata : quædam secundum partem, ut elementa, quædam secundum partem, ut elementa, et hæc non sunt extra tempus, sicut ac- et hæc non sunt extra tempus, sicut ac- cipitur a beato Dionysio in libro de Di- cipitur a beato Dionysio in libro de Di- vinis Nominibus, ubi dicit sic : « Tem- vinis Nominibus, ubi dicit sic : « Tem- pus vocant quod metitur in generatione pus vocant quod metitur in generatione et corruptione, et aliquando aliter se et corruptione, et aliquando aliter se habet. » Quædam enim sunt extra ge- habet. » Quædam enim sunt extra ge- nerationem et corruptionem et secun- nerationem et corruptionem et secun- dum totum et secundum partem, tamen dum totum et secundum partem, tamen esse ipsorum est in motu perfectissimo, esse ipsorum est in motu perfectissimo, qui est motus secundum locum circula- qui est motus secundum locum circula- ris et bene opinor, quod esse talium ris et bene opinor, quod esse talium sit in ævo, motus autem in tempore, se- sit in ævo, motus autem in tempore, se- cundum quod dixerunt Philosophi qui cundum quod dixerunt Philosophi qui subtilius ista rimati sunt. subtilius ista rimati sunt.

Ad hoc quod objicitur, quod non est Ad hoc quod objicitur, quod non est eadem mensura divisibilis et indivisibi- eadem mensura divisibilis et indivisibi- lis, dicendum, quod omnis divisio est lis, dicendum, quod omnis divisio est gratia quantitatis et materiæ: esse au- gratia quantitatis et materiæ: esse au- tem quod est actus essentiæ dantis esse, tem quod est actus essentiæ dantis esse, ut dicit Boetius, simplex est secundum ut dicit Boetius, simplex est secundum quod in se consideratur, nec recipit di- quod in se consideratur, nec recipit di- visionem nec locum nec aliquid talium visionem nec locum nec aliquid talium nisi in quantum est materia illa vel illa. nisi in quantum est materia illa vel illa. Unde cum ævum respiciat esse secun- Unde cum ævum respiciat esse secun- dum se, non in comparatione ad quan- dum se, non in comparatione ad quan- titatem quæ ordinatur ad motum, pla- titatem quæ ordinatur ad motum, pla-

num num

est videre, quod ævum adjacet est videre, quod ævum adjacet esse indivisibili et indivisibiliter. esse indivisibili et indivisibiliter.

1 1

1. 1.

AUCTORITAS tamen Boetii, quæ propter Ad obj AUCTORITAS tamen Boetii, quæ propter Ad obj hoc inducitur, sane intelligenda est : hoc inducitur, sane intelligenda est : quia videtur dicere, quod talia corpora quia videtur dicere, quod talia corpora sint in æternitate et æterna: sed hoc sint in æternitate et æterna: sed hoc non intendit, sed tantum quod in hoc non intendit, sed tantum quod in hoc conveniunt cum æterno: quia eadem conveniunt cum æterno: quia eadem

сар. 10. сар. 10.

object. object.

SUMMA DE CREATURIS, TRACT. II, QUÆST. 4. SUMMA DE CREATURIS, TRACT. II, QUÆST. 4.

omnino secundum esse suum sunt in omnino secundum esse suum sunt in præterito, præsenti, et futuro, quod præterito, præsenti, et futuro, quod convenit omnibus æternis. Unde quan- convenit omnibus æternis. Unde quan- tum ad talem convenientiam quando- tum ad talem convenientiam quando- que dicuntur æterna, licet non sint in que dicuntur æterna, licet non sint in æternitate, sicut supra expeditum est. æternitate, sicut supra expeditum est. Utrum autem idem sit quando æterni et Utrum autem idem sit quando æterni et eviterni, infra determinabitur. eviterni, infra determinabitur.

AD ALIUD dicendum, quod mutatio AD ALIUD dicendum, quod mutatio cujus causa non est in ipso mutato, non cujus causa non est in ipso mutato, non trahit ad tempus vel conditiones tempo- trahit ad tempus vel conditiones tempo- ralessed talis est mutatio cœli quæ ralessed talis est mutatio cœli quæ non fit nisi virtute increata agente in non fit nisi virtute increata agente in ipsum. ipsum.

SED CONTRA hanc solutionem videtur SED CONTRA hanc solutionem videtur esse quod dicit Augustinus super Gene- esse quod dicit Augustinus super Gene- sim ad litteram, ubi dicit, quod Deus sim ad litteram, ubi dicit, quod Deus creaturam corporalem movet per tempus creaturam corporalem movet per tempus et locum, creaturam spiritualem per et locum, creaturam spiritualem per tempus tantum . Ad hoc dicunt quidam, tempus tantum . Ad hoc dicunt quidam, quod creatura spiritualis dupliciter con- quod creatura spiritualis dupliciter con- sideratur, scilicet secundum esse, et se- sideratur, scilicet secundum esse, et se- cundum hoc est in ævo: et secundum cundum hoc est in ævo: et secundum motum, et secundum hoc est in tem- motum, et secundum hoc est in tem- pore et idem relinquunt dicendum de pore et idem relinquunt dicendum de corporibus immortalibus: sed hoc nihil corporibus immortalibus: sed hoc nihil est : quia impossibile est intelligere est : quia impossibile est intelligere qualiter tempus quod est cum priori et qualiter tempus quod est cum priori et posteriori, sit mensura alicujus quod posteriori, sit mensura alicujus quod non dividitur, ita quod partim sit in non dividitur, ita quod partim sit in termino a quo et partim in termino ad termino a quo et partim in termino ad quem. Unde dicendum, quod Augusti- quem. Unde dicendum, quod Augusti- nus aliter accipit ibi tempus: constat nus aliter accipit ibi tempus: constat enim, quod omne corpus motivum se- enim, quod omne corpus motivum se- cundum quod movetur, est in tempore: cundum quod movetur, est in tempore: sed motus Angeli naturalis non est mo- sed motus Angeli naturalis non est mo- tus secundum locum, sed variatio intel- tus secundum locum, sed variatio intel- lectivæ potentiæ per intelligibilia di- lectivæ potentiæ per intelligibilia di- versa : quam variationem appellat versa : quam variationem appellat Augustinus tempus, sicut patet ibidem. Augustinus tempus, sicut patet ibidem. Tempus enim multipliciter dicitur, se- Tempus enim multipliciter dicitur, se- cundum quod infra determinabitur. cundum quod infra determinabitur.

Et sic patet solutio ad omnia quæsita Et sic patet solutio ad omnia quæsita in duobus articulis supra positis, nisi ad in duobus articulis supra positis, nisi ad

1 S. AUGUSTINUS, Lib. VIII super Genesim ad 1 S. AUGUSTINUS, Lib. VIII super Genesim ad litteram, cap. 20. litteram, cap. 20.

2 Cf. II Sententiarum, Dist. II. 2 Cf. II Sententiarum, Dist. II.

3 Cf. Opp. B. Alberti. Comment. in 1 Sen- 3 Cf. Opp. B. Alberti. Comment. in 1 Sen-

361 361

hoc tantum, quæ sit ratio, quod ævum hoc tantum, quæ sit ratio, quod ævum incepit cum tempore et non ante. Et hu- incepit cum tempore et non ante. Et hu- jus solutio patere potest ex prædictis. Si jus solutio patere potest ex prædictis. Si enim mundus qui est opus creationis, enim mundus qui est opus creationis, dicitur universitas creaturarum, cum dicitur universitas creaturarum, cum omnia æviterna creaturæ sint sicut et omnia æviterna creaturæ sint sicut et temporalia, mensura autem non sit nisi temporalia, mensura autem non sit nisi in mensurato, oportuit incipere ævum in mensurato, oportuit incipere ævum cum tempore, sicut temporale incepit cum tempore, sicut temporale incepit cum æviterno. cum æviterno.

Si autem objicitur quod Damascenus Si autem objicitur quod Damascenus dicit, quod Angeli sunt ante mundum. dicit, quod Angeli sunt ante mundum. Dicendum, quod hoc in libro II Senten- Dicendum, quod hoc in libro II Senten- tiarum 2 loco suo determinari debet : tiarum 2 loco suo determinari debet : tamen quantum sufficit ad quæstionem tamen quantum sufficit ad quæstionem præsentem, hoc est, quod licet mundus præsentem, hoc est, quod licet mundus distinctionem habet in partibus secun- distinctionem habet in partibus secun- dum quod una est ante aliam, tamen dum quod una est ante aliam, tamen secundum quod refertur ad operationem secundum quod refertur ad operationem providentiæ vel potentiæ creantis, non providentiæ vel potentiæ creantis, non erit unum ante aliud secundum duratio- erit unum ante aliud secundum duratio- nem diversam in specie, ut ævum et nem diversam in specie, ut ævum et tempus et ita patet, quod cum tem- tempus et ita patet, quod cum tem- pore incipere debuit. pore incipere debuit.

Et sic expeditum est quod est in duo- Et sic expeditum est quod est in duo- bus articulis. bus articulis.

ARTICULUS II. ARTICULUS II.

Utrum ævum sit principaliter in uno Utrum ævum sit principaliter in uno sicut tempus et æternitas 3 ? sicut tempus et æternitas 3 ?

Tertio quæritur, Utrum ævum sit in Tertio quæritur, Utrum ævum sit in uno sicut æternitas et tempus? uno sicut æternitas et tempus?

Et videtur, quod sic: Et videtur, quod sic:

1. Æternitas est in uno et tempus, 1. Æternitas est in uno et tempus, sicut dicunt Philosophi cum ergo per sicut dicunt Philosophi cum ergo per eumdem modum adjaceat ævum ævi- eumdem modum adjaceat ævum ævi- terno sicut tempus temporali et æterni- terno sicut tempus temporali et æterni- tas æterno, videtur etiam, quod ævum tas æterno, videtur etiam, quod ævum sit in uno. sit in uno.

tentiarum, Dist. IX, Art. 3. Tom. XXV hujusce tentiarum, Dist. IX, Art. 3. Tom. XXV hujusce novæ editionis. Cf. etiam Iam Part. Summæ novæ editionis. Cf. etiam Iam Part. Summæ theologiæ, Quæst. 23, membr. 2, art. 2, partic. theologiæ, Quæst. 23, membr. 2, art. 2, partic. 2. Tom. XXXI. 2. Tom. XXXI.

Sed contra. Sed contra.

362 362

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

2. Item, Sicut se habet subjectum ad 2. Item, Sicut se habet subjectum ad subjectum in durando, sic mensura du- subjectum in durando, sic mensura du- rationis subjecti se habet ad mensuram rationis subjecti se habet ad mensuram durationis sed in æviternis est unum durationis sed in æviternis est unum simplicius et nobilius alio ergo et simplicius et nobilius alio ergo et mensura unius simplicior erit mensura mensura unius simplicior erit mensura alterius sed in omni genere mensuræ alterius sed in omni genere mensuræ in quo est invenire simplicius et minus in quo est invenire simplicius et minus simplex, minus simplex reducitur ad simplex, minus simplex reducitur ad simplicius tamquam ad mensuram sui, simplicius tamquam ad mensuram sui, ut probatur in X Metaphysicæ 1, et pa- ut probatur in X Metaphysicæ 1, et pa- tet per inductionem: quia ponderata ad tet per inductionem: quia ponderata ad minimum pondus, et mensurata modio minimum pondus, et mensurata modio ad minimum in genere illo, ut ad sexta- ad minimum in genere illo, ut ad sexta- rium, vel quartarium, et sic de aliis : rium, vel quartarium, et sic de aliis : ergo etiam æviternum secundum men- ergo etiam æviternum secundum men- suram ævi ad simplicissimum generis suram ævi ad simplicissimum generis sui habet reduci. sui habet reduci.

Si forte dicatur, quod non est talis Si forte dicatur, quod non est talis differentia in æviternis, hoc est contra differentia in æviternis, hoc est contra Augustinum qui dicit, quod Angeli diffe- Augustinum qui dicit, quod Angeli diffe- runt subtilitate essentiæ, et ponitur in runt subtilitate essentiæ, et ponitur in secundo libro Sententiarum, distin- secundo libro Sententiarum, distin- ctione III. ctione III.

3. Præterea, Manifestum est, quod 3. Præterea, Manifestum est, quod spirituales essentiæ subtilitate naturæ spirituales essentiæ subtilitate naturæ differunt et nobilitate a corporibus: quæ differunt et nobilitate a corporibus: quæ tamen æviterna sunt secundum suum tamen æviterna sunt secundum suum esse, ut probatur ex auctoritate Boetii esse, ut probatur ex auctoritate Boetii supra inducta, in qua dicitur, quod illa supra inducta, in qua dicitur, quod illa corpora immortalia sunt. corpora immortalia sunt.

Si forte dicatur iterum, quod ipsi esse Si forte dicatur iterum, quod ipsi esse non adjacet ævum, sed potentiæ duranti, non adjacet ævum, sed potentiæ duranti, et illa non diversificatur sic, hoc est et illa non diversificatur sic, hoc est contra rationem: quia essentia princi- contra rationem: quia essentia princi- pium est illius potentiæ, præcipue cum pium est illius potentiæ, præcipue cum potentia illa sit essentialis: potentia potentia illa sit essentialis: potentia enim durans nihil aliud est quam poten- enim durans nihil aliud est quam poten- tia continens se in esse totam simul et tia continens se in esse totam simul et sic patet, quod illa potentia diversificatur sic patet, quod illa potentia diversificatur secundum quod diversificatur ipsa es- secundum quod diversificatur ipsa es- sentia. sentia.

CONTRA: CONTRA:

Quod æternitas est in uno, hoc est Quod æternitas est in uno, hoc est quod plura non possunt esse sine utro- quod plura non possunt esse sine utro- que termino, scilicet principio et fine. que termino, scilicet principio et fine.

1 X Metaphys. tex. com. 7. 1 X Metaphys. tex. com. 7.

2 Cf. Rabbi Moysen, in libro Ducis neutro- 2 Cf. Rabbi Moysen, in libro Ducis neutro-

Similiter quod tempus est in uno, hoc Similiter quod tempus est in uno, hoc est ideo, quia causa omnium motuum est ideo, quia causa omnium motuum est unus motus, scilicet motus primi est unus motus, scilicet motus primi mobilis qui simplicissimus est: et hoc mobilis qui simplicissimus est: et hoc patet per Philosophum in libro Ducis patet per Philosophum in libro Ducis neutrorum, qui dicit sic: Omnis motus neutrorum, qui dicit sic: Omnis motus qui inventus est in materia generabili et qui inventus est in materia generabili et corruptibili, reducitur ad motum coeli, corruptibili, reducitur ad motum coeli, qui fecit moveri hanc materiam genera- qui fecit moveri hanc materiam genera- bilem et corruptibilem ut recipiat for- bilem et corruptibilem ut recipiat for- mam. Sed in æviternis nec est unum mam. Sed in æviternis nec est unum quod sit causa omnium æviternorum, quod sit causa omnium æviternorum, nec iterum quod sit sine utroque ter- nec iterum quod sit sine utroque ter- mino. Ergo non contingit ævum redu- mino. Ergo non contingit ævum redu- cere ad unum. cere ad unum.

SOLUTIO. Quidam concedunt ultimam Soluti SOLUTIO. Quidam concedunt ultimam Soluti rationem, et solvunt ad præcedentes per rationem, et solvunt ad præcedentes per hoc quod non sit simile de tempore et hoc quod non sit simile de tempore et æternitate et ævo: sine præjudicio ta- æternitate et ævo: sine præjudicio ta- men potest dici, quod ævum est in uno. men potest dici, quod ævum est in uno.

AD ULTIMAM rationem est dicendum, AD ULTIMAM rationem est dicendum, quod in reductione mensuratorum ad quod in reductione mensuratorum ad mensuram non attenditur ratio cause, mensuram non attenditur ratio cause, nec etiam carentia termini, sed simpli- nec etiam carentia termini, sed simpli- cior et notior quantitas. Et hoc eviden- cior et notior quantitas. Et hoc eviden- ter patet in reductione granorum ad ter patet in reductione granorum ad modium, et reductione massæ ad factio- modium, et reductione massæ ad factio- nem vel machinam, et in aliis similiter, nem vel machinam, et in aliis similiter, in quibus non attenditur in primo men- in quibus non attenditur in primo men- surante nisi simplicior et notior quanti- surante nisi simplicior et notior quanti- tas, quæ ut aliquota se habet ad totum tas, quæ ut aliquota se habet ad totum mensuratum. Unde cum talia sit inve- mensuratum. Unde cum talia sit inve- nire in æviternis, non enim unum ævi- nire in æviternis, non enim unum ævi- ternum infinitum excedit aliud infini- ternum infinitum excedit aliud infini- tate, patet quod reducuntur ad aliquod tate, patet quod reducuntur ad aliquod unum primum mensurans. unum primum mensurans.

rum. rum.

SUMMA DE CREATURIS, TRACT. II, QUÆST. 5. SUMMA DE CREATURIS, TRACT. II, QUÆST. 5.

ARTICULUS III. ARTICULUS III.

363 363

Videtur, quod ex ævo non relinquitur Videtur, quod ex ævo non relinquitur quando. Cum enim ævum sit totum si- quando. Cum enim ævum sit totum si- mul, non relinquit quando præteritum, mul, non relinquit quando præteritum, nec etiam quando futurum et cum hoc nec etiam quando futurum et cum hoc

quod non est futurum, numquam erit quod non est futurum, numquam erit

De nunc et quando ævi '. De nunc et quando ævi '.

præsens, etiam præsens non relinquit, et præsens, etiam præsens non relinquit, et ita nullum quando relinquit. ita nullum quando relinquit.

SOLUTIO. Dicendum, quod nunc ævi Solutio. SOLUTIO. Dicendum, quod nunc ævi Solutio.

Quarto, Quæritur de nunc et quando differt ab ævo, non substantia, sed in esse: Quarto, Quæritur de nunc et quando differt ab ævo, non substantia, sed in esse:

ævi. ævi.

Et quæritur primo, In quo differat Et quæritur primo, In quo differat nunc ævi ab æterno? nunc ævi ab æterno?

Et videtur, quod in nullo, cum ævum Et videtur, quod in nullo, cum ævum non habeat partes. non habeat partes.

Si aliquis dicat, quod nunc æternita- Si aliquis dicat, quod nunc æternita- tis est indivisibile et æternitas etiam, tis est indivisibile et æternitas etiam, quare adjacet indivisibili: sed nunc ævi quare adjacet indivisibili: sed nunc ævi et ævum secundum quemdam modum et ævum secundum quemdam modum adjacent divisibili, secundum quod dici- adjacent divisibili, secundum quod dici- tur vel dividitur potentia creata operans tur vel dividitur potentia creata operans in opere hoc est contra Augustinum in opere hoc est contra Augustinum in libro VIII super Genesim ad litteram, in libro VIII super Genesim ad litteram, qui dicit quod secundum hoc quod vicis- qui dicit quod secundum hoc quod vicis- situdo est in Angelis operantibus, mo- situdo est in Angelis operantibus, mo- ventur per tempus et non per locum 2. ventur per tempus et non per locum 2. Ergo secundum hoc ipsorum mensura Ergo secundum hoc ipsorum mensura non erit ævum, sed tempus et ita penes non erit ævum, sed tempus et ita penes hoc non potest distingui ævum a nunc hoc non potest distingui ævum a nunc ævi. ævi.

Similiter quæritur de quando. Similiter quæritur de quando.

esse enim ævi est in tota duratione simul esse enim ævi est in tota duratione simul manente sed nunc comparatur ad ipsum manente sed nunc comparatur ad ipsum durans secundum quod est indivisibile durans secundum quod est indivisibile unum non processum in duratione. unum non processum in duratione.

AD ARGUMENTUM quod contra est, di- AD ARGUMENTUM quod contra est, di- cendum quod aliud est potentia vicissi- cendum quod aliud est potentia vicissi- tudinata in opere, et aliud potentia con- tudinata in opere, et aliud potentia con- tenta in esse. De potentia enim operis tenta in esse. De potentia enim operis verum dicit Augustinus, quod variatur verum dicit Augustinus, quod variatur per tempus, sed ad secundum compara- per tempus, sed ad secundum compara-

tur ævum. tur ævum.

AD ID quod quæritur de quando, di- AD ID quod quæritur de quando, di- cendum quod quando relinquitur ex ævo, cendum quod quando relinquitur ex ævo, sed non distinguibile per præteritum et sed non distinguibile per præteritum et futurum et illa objectio quæ facta est, te- futurum et illa objectio quæ facta est, te- net de quando temporis nisi forte dica- net de quando temporis nisi forte dica- tur distinguibile per accidens, scilicet per tur distinguibile per accidens, scilicet per comparationem ad tempus, sicut etiam comparationem ad tempus, sicut etiam dictum est distingui æternitatem, ut cum dictum est distingui æternitatem, ut cum dicimus, quando Angelus fuit, est, vel dicimus, quando Angelus fuit, est, vel erit. erit.

QUÆSTIO V. QUÆSTIO V.

De tempore. De tempore.

Deinde quæritur de tempore. Deinde quæritur de tempore.

Primo, An sit a natura, an in anima tantum? Primo, An sit a natura, an in anima tantum?

Secundo, Quid sit? Secundo, Quid sit?

1 Cf. Opp. B. Alberti. Comment. in I Sententiarum, Dist. VIII, Art. 13. Tom. XXV novæ edi- 1 Cf. Opp. B. Alberti. Comment. in I Sententiarum, Dist. VIII, Art. 13. Tom. XXV novæ edi- tionis nostræ. Cf. etiam Iam Part. Summæ theologiæ, Quæst. 22, membr. 2, art. 1. Tom. XXXI tionis nostræ. Cf. etiam Iam Part. Summæ theologiæ, Quæst. 22, membr. 2, art. 1. Tom. XXXI ejusdem editionis. ejusdem editionis.

2 S. AUGUSTINUS, Lib. VIII super Genesim ad litteram, cap. 20. 2 S. AUGUSTINUS, Lib. VIII super Genesim ad litteram, cap. 20.

364 364

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

Tertio, De substantia ipsius, quæ est nunc. Tertio, De substantia ipsius, quæ est nunc.

Quarto, Utrum ipsum sit causatum a motu, vel non sit sine motu? Quarto, Utrum ipsum sit causatum a motu, vel non sit sine motu?

Quinto, Quare ipsum dicatur per se quantitas continua et non mo- Quinto, Quare ipsum dicatur per se quantitas continua et non mo-

tus? tus?

Sexto, Qualiter unum sit de coæquævis ? Sexto, Qualiter unum sit de coæquævis ?

Septimo, Quare ipsum dicatur magis causa corruptionis quam genera- Septimo, Quare ipsum dicatur magis causa corruptionis quam genera- tionis ? tionis ?

Octavo, Qualiter ipsum exivit in esse? Octavo, Qualiter ipsum exivit in esse?

Nono, Quid sit esse in tempore? Nono, Quid sit esse in tempore?

Decimo, Utrum sit unum tempus, vel plura? Decimo, Utrum sit unum tempus, vel plura? Undecimo, De quando temporis. Undecimo, De quando temporis.

ARTICULUS I. ARTICULUS I.

An tempus sit a natura, an in ani- An tempus sit a natura, an in ani- ma tantum '? ma tantum '?

Deinde quæritur de tempore, An sit a Deinde quæritur de tempore, An sit a natura, etc. natura, etc.

Et proceditur sic : Et proceditur sic :

1. Dicit Aristoteles 2, quod hoc tem- 1. Dicit Aristoteles 2, quod hoc tem- poris factum est et non est, illud vero poris factum est et non est, illud vero futurum, et nondum est: sed ex his futurum, et nondum est: sed ex his componitur tempus, et compositum ex componitur tempus, et compositum ex his quæ non sunt, non est: ergo tem- his quæ non sunt, non est: ergo tem- pus non est, nisi forte in ratione. pus non est, nisi forte in ratione.

2. Adhuc, Omnis partibilis, si sit, ne- 2. Adhuc, Omnis partibilis, si sit, ne- cesse est aut omnes aut quasdam partes cesse est aut omnes aut quasdam partes esse sed tempus est divisibile: ergo si esse sed tempus est divisibile: ergo si est, necesse aliquam partium ejus esse: est, necesse aliquam partium ejus esse: sed hæc pars quæ est futurum, non est : sed hæc pars quæ est futurum, non est : similiter pars quæ est præterita, non similiter pars quæ est præterita, non est ergo si aliqua est, hoc erit præsens est ergo si aliqua est, hoc erit præsens nunc. Aut ergo hoc est divisibile, aut nunc. Aut ergo hoc est divisibile, aut indivisibile. Si est divisibile, redit ea- indivisibile. Si est divisibile, redit ea- dem quæstio quia tunc non erit divisi- dem quæstio quia tunc non erit divisi- bile nisi in præteritum et futurum: quia bile nisi in præteritum et futurum: quia

1 Cf. Opp. B. Alberti. IV Physicorum, Tract. 1 Cf. Opp. B. Alberti. IV Physicorum, Tract. III, capp. 1 et 16. Tom. III novæ editionis nos- III, capp. 1 et 16. Tom. III novæ editionis nos-

aliam divisionem non admittit successi- aliam divisionem non admittit successi- vum. Si autem est indivisibile, tunc vum. Si autem est indivisibile, tunc ipsum non est pars continui temporis, ipsum non est pars continui temporis, et ita tempus non est: quia nihil indivi- et ita tempus non est: quia nihil indivi- sibile est pars continui. sibile est pars continui.

3. Item, Deducendo ad impossibile 3. Item, Deducendo ad impossibile probat Avicenna tempus non esse actu: probat Avicenna tempus non esse actu: quia si est in actu, aut manet, aut de- quia si est in actu, aut manet, aut de- struitur. Si manet, et non manet sine struitur. Si manet, et non manet sine partibus, quia natura totius non est ex- partibus, quia natura totius non est ex- tra naturam partium: ergo erit partes tra naturam partium: ergo erit partes accipere, scilicet præteritum, et futurum accipere, scilicet præteritum, et futurum esse actu et hoc est redargutio eorum esse actu et hoc est redargutio eorum qui ponunt partes temporis: quia ipsi qui ponunt partes temporis: quia ipsi dicunt, quod nihil est de tempore acci- dicunt, quod nihil est de tempore acci- pere nisi nunc. Si autem destruitur, aut pere nisi nunc. Si autem destruitur, aut destruitur in seipso, aut in tempore con- destruitur in seipso, aut in tempore con- sequenti, aut in instanti consequenti. sequenti, aut in instanti consequenti. Non in seipso quia est in seipso. Si- Non in seipso quia est in seipso. Si- militer nec in tempore sequenti: quia militer nec in tempore sequenti: quia nihil destruitur in illo in quo non est : nihil destruitur in illo in quo non est : sed tempus non est in tempore conse- sed tempus non est in tempore conse- quenti, ut probat per præcedentem ra- quenti, ut probat per præcedentem ra- tionem quia nihil est de tempore acci- tionem quia nihil est de tempore acci- pere nisi nunc, et hoc non est tempus : pere nisi nunc, et hoc non est tempus : ergo non destruetur in tempore conse-. ergo non destruetur in tempore conse-. quenti. Si vero destruitur in nunc con- quenti. Si vero destruitur in nunc con- sequenti, est duplex inconveniens. Unum sequenti, est duplex inconveniens. Unum quod nunc non erit consequens tempus, quod nunc non erit consequens tempus, vel nihil, quorum utrumque inconve- vel nihil, quorum utrumque inconve-

træ. træ.

2 IV Physicorum, tex. com. 88. 2 IV Physicorum, tex. com. 88.

SUMMA DE CREATURIS, TRACT. II, QUÆST. 5. SUMMA DE CREATURIS, TRACT. II, QUÆST. 5.

niens, ut probatur in libro VI Physico- niens, ut probatur in libro VI Physico- rum', quod consequentia sunt, inter quæ rum', quod consequentia sunt, inter quæ non est medium ejusdem generis : et inter non est medium ejusdem generis : et inter quælibet duo nunc sunt infinita nunc. quælibet duo nunc sunt infinita nunc. Similiter inter tempus quod destruitur et Similiter inter tempus quod destruitur et nunc quod sequitur, non est eadem na- nunc quod sequitur, non est eadem na- tura, et ita non erunt consequentia. Item, tura, et ita non erunt consequentia. Item, aliud inconveniens est, quod si destrui- aliud inconveniens est, quod si destrui- tur in nunc consequenti, oportebit quod tur in nunc consequenti, oportebit quod habeat esse in toto tempore præcedenti habeat esse in toto tempore præcedenti illud nunc et hoc jam destructum est: illud nunc et hoc jam destructum est: quia tempus non habet esse in toto tem- quia tempus non habet esse in toto tem- pore, quia successivum est. pore, quia successivum est.

4. Item, Si tempus ponitur esse, est 4. Item, Si tempus ponitur esse, est de numero continuorum ergo termina- de numero continuorum ergo termina- bitur ad duos terminos, scilicet ad in- bitur ad duos terminos, scilicet ad in- stans quod est præteritum, et ad instans stans quod est præteritum, et ad instans quod respectu illius est futurum : sed quod respectu illius est futurum : sed instans præteritum non est, quare nihil instans præteritum non est, quare nihil terminat ergo instans præteritum non terminat ergo instans præteritum non terminat tempus et si aliquis terminus terminat tempus et si aliquis terminus non terminat, nihil terminatur ad non terminat, nihil terminatur ad ipsum ergo cum instans præteritum ipsum ergo cum instans præteritum non terminet, tempus non terminatur ad non terminet, tempus non terminatur ad ipsum. ipsum.

Item, Si forte dicatur, quod sint duo Item, Si forte dicatur, quod sint duo termini, scilicet instans in præterito, et termini, scilicet instans in præterito, et instans in futuro, et sint simul. CONTRA: instans in futuro, et sint simul. CONTRA: Quæcumque se habent sicut prius et Quæcumque se habent sicut prius et posterius, repugnant simultati: sed in- posterius, repugnant simultati: sed in- stans in præterito et instans in futuro se stans in præterito et instans in futuro se habent sicut prius et posterius: ergo habent sicut prius et posterius: ergo non erunt simul. non erunt simul.

Præterea, Si essent simul, cum non Præterea, Si essent simul, cum non sint simul in loco, oporteret quod essent sint simul in loco, oporteret quod essent simul in instanti uno, quod est inconve- simul in instanti uno, quod est inconve-

niens. niens.

365 365

nat motum esse (et ita dicunt Philoso- nat motum esse (et ita dicunt Philoso- phi) etiam tempus proprium motum po- phi) etiam tempus proprium motum po- nit, et non loquamur de tempore in com- nit, et non loquamur de tempore in com- muni quod omnium est, sed de tempore muni quod omnium est, sed de tempore proprio. proprio.

Item, Supponatur quod ad positionem Item, Supponatur quod ad positionem unius motus non sequitur positio alte- unius motus non sequitur positio alte- rius: quia non sequitur, si A movetur, rius: quia non sequitur, si A movetur, quod propter hoc в moveatur. Unde sic: quod propter hoc в moveatur. Unde sic: motus A et motus B sunt simul et hoc motus A et motus B sunt simul et hoc supponatur, quia possibile est: ergo supponatur, quia possibile est: ergo tempore eorum sunt simul. Aut ergo si-. tempore eorum sunt simul. Aut ergo si-. mul natura, dignitate, loco, causa, or- mul natura, dignitate, loco, causa, or- dine, subjecto, aut tempore. Et constat, dine, subjecto, aut tempore. Et constat, quod nullo horum, nisi tempore, aut quod nullo horum, nisi tempore, aut subjecto. Patet autem, quod non subje- subjecto. Patet autem, quod non subje- cto quia mobilia non sunt unum, et ita cto quia mobilia non sunt unum, et ita motus eorum non est unus in subjecto, motus eorum non est unus in subjecto, et ita nec tempora: quia tempus pro- et ita nec tempora: quia tempus pro- prium non sequitur nisi motum pro- prium non sequitur nisi motum pro- prium: ergo ad positionem duorum prium: ergo ad positionem duorum temporum sequitur tertium tempus, temporum sequitur tertium tempus, cum non possit esse simul nisi tempore: cum non possit esse simul nisi tempore: sed ad positionem temporis sequitur sed ad positionem temporis sequitur motus ergo erit tertius motus, quod motus ergo erit tertius motus, quod negatum est supra. negatum est supra.

Item, Isti tres motus aut erunt simul, Item, Isti tres motus aut erunt simul, aut non. Et constat, quod simul et non aut non. Et constat, quod simul et non nisi in tempore: ergo erit quartum tem- nisi in tempore: ergo erit quartum tem- pus ergo et quartus motus, et sic in pus ergo et quartus motus, et sic in infinitum ergo ad positionem duorum infinitum ergo ad positionem duorum motuum simul ponitur positio infinito- motuum simul ponitur positio infinito- rum temporum, et per consequens mo- rum temporum, et per consequens mo- tuum infinitorum mobilium. tuum infinitorum mobilium.

His rationibus consentit Augustinus His rationibus consentit Augustinus dicens, quod tempus non nisi in anima dicens, quod tempus non nisi in anima est, et tempus est secundum eum dis- est, et tempus est secundum eum dis- tensio animi per imaginationem inter de- tensio animi per imaginationem inter de- signationem duorum momentorum. Mo- signationem duorum momentorum. Mo- menta autem duo nihil aliud vocat, menta autem duo nihil aliud vocat, quam duas renovationes sitas in mobili quam duas renovationes sitas in mobili quod movetur, sicut duas elevationes in quod movetur, sicut duas elevationes in sole, quia sol secundum cursum commu- sole, quia sol secundum cursum commu- nes distinguit horas et momenta. Unde nes distinguit horas et momenta. Unde collectio horum momentorum per ima- collectio horum momentorum per ima- ginationem tempus est. Hoc autem acci- ginationem tempus est. Hoc autem acci- 5. Item, Supponatur quod tempus po- pitur ex verbis Augustini in libro XI 5. Item, Supponatur quod tempus po- pitur ex verbis Augustini in libro XI

Si forte dicatur, quod præsens quod Si forte dicatur, quod præsens quod est, est sicut continuans ad quod copu- est, est sicut continuans ad quod copu- lantur, id est, continuantur partes tem- lantur, id est, continuantur partes tem- poris. CONTRA: Non entis non est conti- poris. CONTRA: Non entis non est conti- nuatio ad aliquid vel in aliquo, vel ali- nuatio ad aliquid vel in aliquo, vel ali- quid continuatur ad ipsum sed præteri- quid continuatur ad ipsum sed præteri- tum et futurum sunt non ens: ergo non tum et futurum sunt non ens: ergo non continuantur ad aliquid vel aliquid ad continuantur ad aliquid vel aliquid ad ipsum ergo tempus non est. ipsum ergo tempus non est.

1 VI Physicorum, tex. com. 1. 1 VI Physicorum, tex. com. 1.

366 366

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

Confessionum, ubi dicit : « Mihi videtur Confessionum, ubi dicit : « Mihi videtur nihil aliud esse tempus quam distensio- nihil aliud esse tempus quam distensio- nem, sed cujus rei nescio, et mirum si nem, sed cujus rei nescio, et mirum si non ipsius animi. Quid enim metior, non ipsius animi. Quid enim metior, obsecro, Deus meus, et dico, aut indiffi- obsecro, Deus meus, et dico, aut indiffi- nite, longius est hoc tempus quam illud, nite, longius est hoc tempus quam illud, aut etiam diffinite, duplum est hoc ad aut etiam diffinite, duplum est hoc ad illud? Tempus metior, scio. Sed non illud? Tempus metior, scio. Sed non metior futurum, quia non idem est. Non metior futurum, quia non idem est. Non metior præsens, quia nullo spatio tendi- metior præsens, quia nullo spatio tendi- tur. Non præteritum, quia jam non est". » tur. Non præteritum, quia jam non est". » « Quis igitur negat futura nondum esse? « Quis igitur negat futura nondum esse? Sed tamen jam est in animo exspecta- Sed tamen jam est in animo exspecta- tio futurorum. Et quis negat præterita tio futurorum. Et quis negat præterita jam non esse? Sed tamen adhuc est in jam non esse? Sed tamen adhuc est in animo memoria præteritorum. Et quis animo memoria præteritorum. Et quis negat præsens tempus carere spatio, quia negat præsens tempus carere spatio, quia in puncto præterit? Sed tamen perdu- in puncto præterit? Sed tamen perdu- rat attentio per quam peragat abesse rat attentio per quam peragat abesse quod aderit. Non igitur longum tempus quod aderit. Non igitur longum tempus futurum quod non est, sed longum futu- futurum quod non est, sed longum futu- rum, longa exspectatio futuri est. Nec rum, longa exspectatio futuri est. Nec longum præteritum tempus quod non longum præteritum tempus quod non est, sed longum præteritum longa est, sed longum præteritum longa memoria præteriti est 2. » Item, Augusti- memoria præteriti est 2. » Item, Augusti- nus in eodem: « Si quid intelligitur nus in eodem: « Si quid intelligitur temporis quod in nullas jam vel minu- temporis quod in nullas jam vel minu- tissimas momentorum partes dividi possit tissimas momentorum partes dividi possit illud solum est quod præsens dicitur : illud solum est quod præsens dicitur : quod tamen ita raptim a futuro in præ- quod tamen ita raptim a futuro in præ- teritum transvolat, ut nulla morula ex- teritum transvolat, ut nulla morula ex- tendatur. Nam si extenditur, dividitur in tendatur. Nam si extenditur, dividitur in præteritum, et futurum. Præsens autem præteritum, et futurum. Præsens autem nullum habet spatium. Quod autem nullum habet spatium. Quod autem nunc liquet et claret, nec futura sunt, nunc liquet et claret, nec futura sunt, nec præterita » «Nec proprie dicitur, nec præterita » «Nec proprie dicitur, fempora sunt tria, præteritum, præsens, fempora sunt tria, præteritum, præsens, et futurum sed fortasse proprie dicere- et futurum sed fortasse proprie dicere- tur, tempora sunt tria, præsens de præ- tur, tempora sunt tria, præsens de præ- sentibus; præsens de præteritis, præsens sentibus; præsens de præteritis, præsens de futuris. Sunt enim hæc in anima tria de futuris. Sunt enim hæc in anima tria quædam, et alibi ea non video. Præsens quædam, et alibi ea non video. Præsens de præteritis memoria, præsens de præ- de præteritis memoria, præsens de præ- sentibus contuitus, præsens de futuris sentibus contuitus, præsens de futuris exspectatio. Si enim hæc permittitur di- exspectatio. Si enim hæc permittitur di-

26. 26.

3 3

1 S. AUGUSTINUS, Lib. XI Confessionum, cap. 1 S. AUGUSTINUS, Lib. XI Confessionum, cap.

2 IDEM, Ibidem, cap. 28. 2 IDEM, Ibidem, cap. 28.

cere, tria tempora video, fateorque tria cere, tria tempora video, fateorque tria sunt. Dicatur etiam, tempora sunt tria, sunt. Dicatur etiam, tempora sunt tria, præteritum, præsens, et futurum: sic- præteritum, præsens, et futurum: sic- ut abulitur consuetudo, dicatur. Ecce ut abulitur consuetudo, dicatur. Ecce non curo, nec resisto, nec reprehendo, non curo, nec resisto, nec reprehendo, dum tamen intelligatur quod dicitur, ne- dum tamen intelligatur quod dicitur, ne- que id quod futurum est esse jam, ne- que id quod futurum est esse jam, ne- que id quod præteritum est. Pauca sunt que id quod præteritum est. Pauca sunt enim quæ proprie loquimur, plura non enim quæ proprie loquimur, plura non proprie loquimur *. » Huic opinioni con- proprie loquimur *. » Huic opinioni con- sentiunt quidam antiquissimi Philoso- sentiunt quidam antiquissimi Philoso- phi, qui dicunt tempus esse ex formis phi, qui dicunt tempus esse ex formis comparationis, quæ comparatio tantum comparationis, quæ comparatio tantum est in anima: et appellant formas com- est in anima: et appellant formas com- parationis protensionem animi inter mo- parationis protensionem animi inter mo- mentum et momentum. mentum et momentum.

CONTRA: CONTRA:

1. Mobile quod movetur, est partim in 1. Mobile quod movetur, est partim in termino a quo et partim in termino ad termino a quo et partim in termino ad quem. In termino autem ad quem in quem. In termino autem ad quem in potentia, et exibit in actum. Aut ergo potentia, et exibit in actum. Aut ergo ille exitus mensurabitur aliquo, aut nul- ille exitus mensurabitur aliquo, aut nul- lo. Constat, quod aliquo : quia omnis lo. Constat, quod aliquo : quia omnis potentia exiens in actum, mensuratur potentia exiens in actum, mensuratur aliquo. Si autem mensuratur aliquo, aliquo. Si autem mensuratur aliquo, mensura ejus est: sed mensura potentiæ mensura ejus est: sed mensura potentiæ exeuntis in actum, ponitur ab omnibus exeuntis in actum, ponitur ab omnibus esse præsens tempus, qui ponunt tem- esse præsens tempus, qui ponunt tem- pus esse. Cum ergo probatum sit mensu- pus esse. Cum ergo probatum sit mensu- ram illam esse, probatum est tempus ram illam esse, probatum est tempus esse et ita contradictoria est falsa, sci- esse et ita contradictoria est falsa, sci- licet tempus non est. licet tempus non est.

Si forte dicatur, quod mensura illa in Si forte dicatur, quod mensura illa in anima est, cujus signum est, quod do- anima est, cujus signum est, quod do- lentes et etiam infirmantes prolongant lentes et etiam infirmantes prolongant tempus propter attentionem multam mo- tempus propter attentionem multam mo- tus infirmitatis et doloris voluptuosi tus infirmitatis et doloris voluptuosi autem et domini breviant tempus pro- autem et domini breviant tempus pro- pter parvam attentionem motus delecta- pter parvam attentionem motus delecta- tionis dormientes autem omnino non tionis dormientes autem omnino non percipiunt, sed continuant nunc præce- percipiunt, sed continuant nunc præce- dens somnum ad nunc ad quod termina- dens somnum ad nunc ad quod termina- tur somnus, non percipientes tempus tur somnus, non percipientes tempus medium, sicut legitur de his qui dor- medium, sicut legitur de his qui dor- miunt apud heroas in Sardo *, et sicut miunt apud heroas in Sardo *, et sicut

IDEM, Ibidem, cap. 15. IDEM, Ibidem, cap. 15.

4 IDEM, Ibidem. cap. 20. 4 IDEM, Ibidem. cap. 20.

Cf. IV Physicorum, tex. com. 97. Cf. IV Physicorum, tex. com. 97.

Sed con Sed con

#olutio. #olutio.

SUMMA DE CREATURIS, TRACT. II, QUÆST. 5. SUMMA DE CREATURIS, TRACT. II, QUÆST. 5.

legitur de sanctis septem dormientibus. legitur de sanctis septem dormientibus. Si, inquam, dicatur sic. CONTRA: Po- Si, inquam, dicatur sic. CONTRA: Po- namus, quod non sit anima nec intelli- namus, quod non sit anima nec intelli- gentia aut mensurabitur potentia exiens gentia aut mensurabitur potentia exiens in actum, aut non. Si non mensurabitur, in actum, aut non. Si non mensurabitur, hoc est inconveniens: quantitas enim hoc est inconveniens: quantitas enim ejus determinata est: et oportet eam ejus determinata est: et oportet eam mensurari. mensurari.

Præterea, Adhuc erit motus velocior Præterea, Adhuc erit motus velocior motu. Quæ non possunt esse nisi in com- motu. Quæ non possunt esse nisi in com- paratione ad mensuras. Si ergo mensu- paratione ad mensuras. Si ergo mensu- ratur motus non existente anima, esse ratur motus non existente anima, esse temporis non dependebit ab anima. temporis non dependebit ab anima.

2. Præterea, in libro de Generatione et 2. Præterea, in libro de Generatione et Corruptione, in fine primi', probat Ari- Corruptione, in fine primi', probat Ari- stoteles quod mixtio non est compositio stoteles quod mixtio non est compositio ex minimis salvatis: quia idem huic ex minimis salvatis: quia idem huic mixtum esse videbitur solum, qui non mixtum esse videbitur solum, qui non videt quidem acute lynceo autem, id videt quidem acute lynceo autem, id est, acute videnti non mixtum esse vide- est, acute videnti non mixtum esse vide- bitur. Sed a simili si tempus non esset bitur. Sed a simili si tempus non esset nisi in anima, secundum unum esset nisi in anima, secundum unum esset tempus, scilicet attendentem motum: tempus, scilicet attendentem motum: secundum alium non esset, scilicet non. secundum alium non esset, scilicet non. attendentem motum : ergo esse temporis attendentem motum : ergo esse temporis non dependet ab anima, sed temporis non dependet ab anima, sed temporis perceptio. perceptio.

367 367

habet positionem. Similiter et secundum habet positionem. Similiter et secundum suum terminum qui est punctum : quia suum terminum qui est punctum : quia sicut dicit Philosophus in Posteriori- sicut dicit Philosophus in Posteriori- bus, punctum habet positionem in con- bus, punctum habet positionem in con- tinuo. Tertium est, quod præteritum et tinuo. Tertium est, quod præteritum et futurum sunt in defectu secundum esse, futurum sunt in defectu secundum esse, et secundum substantiam manent. Unde et secundum substantiam manent. Unde præteritum in ratione præteriti non est, præteritum in ratione præteriti non est, et futurum in ratione futuri nondum est, et futurum in ratione futuri nondum est, sed tantum substantia utriusque est. sed tantum substantia utriusque est.

HIS SUPPOSITIS, respondemus ad obje- HIS SUPPOSITIS, respondemus ad obje- ctum primum, quod partes temporis non ctum primum, quod partes temporis non tendunt omnino in non esse et idcirco tendunt omnino in non esse et idcirco illa objectio non concludit nisi quod de illa objectio non concludit nisi quod de esse temporis nihil est accipere manens, esse temporis nihil est accipere manens, et hoc est verum. et hoc est verum.

EODEM modo respondendum est ad se- EODEM modo respondendum est ad se- cundum, quod præsens quod accipitur si cundum, quod præsens quod accipitur si ponatur in actu manens, indivisibile est, ponatur in actu manens, indivisibile est, et non erit tempus secundum esse, sed et non erit tempus secundum esse, sed secundum substantiam, et fluxus ejus secundum substantiam, et fluxus ejus faciet esse temporis. Esse dico tale quale faciet esse temporis. Esse dico tale quale potest habere successivum illa enim, ut potest habere successivum illa enim, ut dicit Avicenna, humiliora sunt in esse dicit Avicenna, humiliora sunt in esse quam permanentia. quam permanentia.

AD ALIUD dicendum, quod ista divisio AD ALIUD dicendum, quod ista divisio nihil valet si tempus desinet esse, aut nihil valet si tempus desinet esse, aut desinet esse in se, aut in tempore conse- desinet esse in se, aut in tempore conse-

SOLUTIO. Concedimus ultimas ratio- quenti, aut in nunc. Tempus enim non SOLUTIO. Concedimus ultimas ratio- quenti, aut in nunc. Tempus enim non

nes. nes.

Et ad solutionem rationum præmissa- Et ad solutionem rationum præmissa- ruin supponimus tria quæ inferius pro- ruin supponimus tria quæ inferius pro- babuntur. Primum est, quod nunc et babuntur. Primum est, quod nunc et tempus non differunt in substantia, sed tempus non differunt in substantia, sed in esse tantum eo quod nunc est sub- in esse tantum eo quod nunc est sub- stantia temporis, ut dicit Philosophus. stantia temporis, ut dicit Philosophus. Secundum est, quod quantitas non ha- Secundum est, quod quantitas non ha- bens positionem in suis partibus, habet bens positionem in suis partibus, habet esse debile quantitas autem habens po- esse debile quantitas autem habens po- sitionem in partibus, habet esse forte. sitionem in partibus, habet esse forte. Dico autem debile secundum substan- Dico autem debile secundum substan- tiam manere vel poni, et non poni se- tiam manere vel poni, et non poni se- cundum esse et dico forte secundum cundum esse et dico forte secundum substantiam et esse et terminum. Linea substantiam et esse et terminum. Linea autem secundum substantiam suam et autem secundum substantiam suam et suarum partium et secundum suum esse suarum partium et secundum suum esse

1 Cf. I de Generatione et Corruptione, tex. 1 Cf. I de Generatione et Corruptione, tex. com. 86. com. 86.

est in se, nec tempus habet esse in tem- est in se, nec tempus habet esse in tem- pore nec in instanti: et ideo objectio illa pore nec in instanti: et ideo objectio illa non procedit. non procedit.

Ad hoc autem quod objicitur, quod aut Ad hoc autem quod objicitur, quod aut manet, aut destruitur secundum esse, manet, aut destruitur secundum esse, dicimus quod destruitur: sed nec in se, dicimus quod destruitur: sed nec in se, nec in consequenti tempore, nec in in- nec in consequenti tempore, nec in in- stanti, sed ex natura successionis. Et si stanti, sed ex natura successionis. Et si quæritur causa hujus, dicendum quod quæritur causa hujus, dicendum quod causa hujus est continuatio in mobili re- causa hujus est continuatio in mobili re- novationis, quod est in motu quod acci- novationis, quod est in motu quod acci- pitur hic et ibi et cum hic est, non est pitur hic et ibi et cum hic est, non est ibi. ibi.

AD ALIUD dicimus, quod natura tem- AD ALIUD dicimus, quod natura tem- poris consideratur absolute et respective poris consideratur absolute et respective ad motum. Si consideratur absolute, ad motum. Si consideratur absolute, tunc non est signare duo instantia ad tunc non est signare duo instantia ad

2 Cf. I Posteriorum. 2 Cf. I Posteriorum.

Ad 1. Ad 1.

Ad 2. Ad 2.

Ad 3. Ad 3.

Ad 4. Ad 4.

Ad 5. Ad 5.

368 368

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

quæ terminetur tempus. Si autem con- quæ terminetur tempus. Si autem con- sideratur in comparatione ad motum, sideratur in comparatione ad motum, tunc est signare duo instantia secundum tunc est signare duo instantia secundum terminos motus. terminos motus.

Si autem quæritur, Utrum ad illa con- Si autem quæritur, Utrum ad illa con- tinuetur tempus secundum esse? Dicen- tinuetur tempus secundum esse? Dicen- dum, quod sic quia continuatio ejus est dum, quod sic quia continuatio ejus est secundum modum esse ipsius, et esse secundum modum esse ipsius, et esse ipsius est in defectu, et sic etiam erit ipsius est in defectu, et sic etiam erit continuatio. continuatio.

- Ad hoc autem quod objicit, quod nihil - Ad hoc autem quod objicit, quod nihil continuatur ad non ens. Dicendum, quod continuatur ad non ens. Dicendum, quod hoc verum est de non ente simpliciter. hoc verum est de non ente simpliciter. Termini autem temporis secundum sub- Termini autem temporis secundum sub- stantiam sunt, licet non secundum esse, stantiam sunt, licet non secundum esse, et tales termini sufficiunt continuo suc- et tales termini sufficiunt continuo suc- cessivo. cessivo.

AD ULTIMUM dicendum, quod tempus AD ULTIMUM dicendum, quod tempus secundum substantiam et esse non de- secundum substantiam et esse non de- pendet nisi ab uno motu, scilicet ab eo pendet nisi ab uno motu, scilicet ab eo motu qui est infinitus secundum natu- motu qui est infinitus secundum natu- ram si enim ab alio dependeret, illo ram si enim ab alio dependeret, illo finito jam non esset tempus, et oporteret finito jam non esset tempus, et oporteret assidue creari multa tempora. Unde tem- assidue creari multa tempora. Unde tem- pus proprii motus est pars temporis pus proprii motus est pars temporis communis, secundum quod etiam dicit communis, secundum quod etiam dicit Philosophus, quod hoc esse in tempore, Philosophus, quod hoc esse in tempore, est quadam parte temporis mensurari. est quadam parte temporis mensurari. Si ergo ponantur duo motus esse simul, Si ergo ponantur duo motus esse simul, ex isto non sequitur positio tertii molus ex isto non sequitur positio tertii molus vel tertii temporis temporalia enim pos- vel tertii temporis temporalia enim pos- sunt simul esse in tempore uno, sed sunt simul esse in tempore uno, sed tempora non possunt simul esse in tem- tempora non possunt simul esse in tem- pore uno. pore uno.

Si autem quæritur, quid nocet ipsum Si autem quæritur, quid nocet ipsum simul? Dicimus, quod simultate, quæ simul? Dicimus, quod simultate, quæ exponenda est negative sic, simul, id est, exponenda est negative sic, simul, id est, non consequenter. non consequenter.

Si vero quæritur, Unde veniat ratio Si vero quæritur, Unde veniat ratio istius expositionis? Dicendum, quod om- istius expositionis? Dicendum, quod om- nia expositiva non possunt exponi nisi nia expositiva non possunt exponi nisi negative ea autem quæ sunt simul, re- negative ea autem quæ sunt simul, re- feruntur ad id in quo simul sunt, sicut feruntur ad id in quo simul sunt, sicut ad principium simultatis : et propter hoc ad principium simultatis : et propter hoc si simultas reflectatur super principium si simultas reflectatur super principium

1 Cf. Opp. B. Alberti. IV Physicorum, Tract. 1 Cf. Opp. B. Alberti. IV Physicorum, Tract. III, cap. 5. Tom. III hujusce novæ editionis. Cf. III, cap. 5. Tom. III hujusce novæ editionis. Cf. etiam Iam Part. Summæ theologiæ, Quæst. 23, etiam Iam Part. Summæ theologiæ, Quæst. 23,

simultatis, non potest exponi affirma- simultatis, non potest exponi affirma- tive eo quod primo non sit prius: sed tive eo quod primo non sit prius: sed exponetur negative per exclusionem op- exponetur negative per exclusionem op- positi, ut prædictum est. Hoc tamen sine positi, ut prædictum est. Hoc tamen sine præjudicio dicimus: quia Augustinus et præjudicio dicimus: quia Augustinus et alii Magistri videntur oppositum di- alii Magistri videntur oppositum di-

cere. cere.

ARTICULUS II. ARTICULUS II.

Quid sit tempus ¹? Quid sit tempus ¹?

Ad secundum proceditur sic: Ad secundum proceditur sic:

Dicit Philosophus in Physicis: Tempus Dicit Philosophus in Physicis: Tempus est numerus motus secundum. prius et est numerus motus secundum. prius et posterius. posterius.

CONTRA hanc diffinitionem sic objici- CONTRA hanc diffinitionem sic objici-

tur: tur:

1. De quocumque prædicatur subje- 1. De quocumque prædicatur subje- ctum, de eodem prædicantur passiones ctum, de eodem prædicantur passiones illius subjecti : ergo cum de tempore præ- illius subjecti : ergo cum de tempore præ- dicetur numerus, convenient ei passiones dicetur numerus, convenient ei passiones ejus ergo est par vel impar, et abun- ejus ergo est par vel impar, et abun- dans vel perfectum vel diminutum, et sic dans vel perfectum vel diminutum, et sic de aliissed hæc non conveniunt tem- de aliissed hæc non conveniunt tem- pori: ergo nec subjectum : et sic non pori: ergo nec subjectum : et sic non

est numerus. est numerus.

2. Præterea, Species dividentes ali- 2. Præterea, Species dividentes ali- quod genus non diffiniunt se invicem : quod genus non diffiniunt se invicem : sed numerus et tempus sunt species divi- sed numerus et tempus sunt species divi- dentes quantitatem, ut patet ex præ- dentes quantitatem, ut patet ex præ- dictis ergo numerus non debet poni in dictis ergo numerus non debet poni in diffinitione temporis. diffinitione temporis.

3. Item, Nihil est in genere, quod non 3. Item, Nihil est in genere, quod non sit in aliqua specierum : ergo si tempus sit in aliqua specierum : ergo si tempus est numerus, erit aliqua species numeri, est numerus, erit aliqua species numeri, et ita erit binarius, et sic de aliis, quod et ita erit binarius, et sic de aliis, quod falsum est ergo non est numerus. falsum est ergo non est numerus.

4. Item, Naturalia differunt a mathe- 4. Item, Naturalia differunt a mathe- maticis quia mathematica secundum in- maticis quia mathematica secundum in- tellectum sunt ante motum et abstracta tellectum sunt ante motum et abstracta

: :

membr. 3, art. 1. Tom. XXXI ejusdem editio- membr. 3, art. 1. Tom. XXXI ejusdem editio- nis. nis.

2 IV Physicorum, tex. et com. 101. 2 IV Physicorum, tex. et com. 101.

SUMMA DE CREATURIS, TRACT. II, QUÆST. 5. SUMMA DE CREATURIS, TRACT. II, QUÆST. 5.

a motu, naturalia vero omnia sunt in mo- a motu, naturalia vero omnia sunt in mo- tu et per mutationem. Cum igitur nu- tu et per mutationem. Cum igitur nu- merus sit simplicissimum circa quod est merus sit simplicissimum circa quod est speculatio mathematicæ, ipsum nullo speculatio mathematicæ, ipsum nullo modo debet poni in diffinitione rei natu- modo debet poni in diffinitione rei natu- ralis. ralis.

: :

5. Præterea, Ubicumque est numerus, 5. Præterea, Ubicumque est numerus, ibi est aggregatio aliquorum in tempore ibi est aggregatio aliquorum in tempore non est aggregatio aliquorum ergo non est aggregatio aliquorum ergo tempus non est numerus. PROBATIO ME- tempus non est numerus. PROBATIO ME- DI.E. Quæcumque aggregantur, aggregan- DI.E. Quæcumque aggregantur, aggregan- tur secundum esse, aut secundum sub- tur secundum esse, aut secundum sub- stantiam, aut secundum utrumque in stantiam, aut secundum utrumque in tempore nullo est istorum modorum ag- tempore nullo est istorum modorum ag- gregatio ergo, etc. PROBATIO MINORIS est gregatio ergo, etc. PROBATIO MINORIS est per inductionem: in tempore enim ni- per inductionem: in tempore enim ni- hil manet secundum esse ergo non est hil manet secundum esse ergo non est aggregatio. Secundum substantiam etiam aggregatio. Secundum substantiam etiam non aggregatur: quia in tempore non est non aggregatur: quia in tempore non est nisi unum nunc : pro substantia autem nisi unum nunc : pro substantia autem in uno non est aggregatio. Et ita patet, in uno non est aggregatio. Et ita patet, quod nec secundum utrumque, et ita quod nec secundum utrumque, et ita tempus non est numerus. tempus non est numerus.

6. Item, Objicitur de hoc quod dicitur 6. Item, Objicitur de hoc quod dicitur tempus mensura motus: non entis enim tempus mensura motus: non entis enim non est mensura, sed motus non est, non est mensura, sed motus non est, quod probabo ergo non est aliqua men- quod probabo ergo non est aliqua men- sura motus. PROBATIO MINORIS. Quidquid sura motus. PROBATIO MINORIS. Quidquid non est secundum substantiam et esse, non est secundum substantiam et esse, illud simpliciter non est motus secun- illud simpliciter non est motus secun- dum substantiam et esse non est: ergo dum substantiam et esse non est: ergo motus non est. Quod autem motus non motus non est. Quod autem motus non sit secundum substantiam et esse, patet sit secundum substantiam et esse, patet ex hoc, quod nullum successivum se- ex hoc, quod nullum successivum se- cundum esse suum est in actu. Si autem cundum esse suum est in actu. Si autem esset secundum substantiam et non se- esset secundum substantiam et non se- cundum esse tunc non differret a tem- cundum esse tunc non differret a tem- pore: quod est contra Aristotelem, qui re- pore: quod est contra Aristotelem, qui re- prehendit eos qui dicebant motum esse prehendit eos qui dicebant motum esse tempus. Quod autem sic non differat a tempus. Quod autem sic non differat a tempore, patet ex natura temporis: quia tempore, patet ex natura temporis: quia tempus est successivum manens secun- tempus est successivum manens secun- dum substantiam, non manens secun- dum substantiam, non manens secun- dum esse et illud idem est motus. dum esse et illud idem est motus.

7. Præterea, Tempus mensuratur mo- 7. Præterea, Tempus mensuratur mo- tu distinguimus enim esse primam, tu distinguimus enim esse primam, sextam, nonam, ad transitum solis vel sextam, nonam, ad transitum solis vel

1 S. DIONYS:US, Lib. de Divinis nominibus, 1 S. DIONYS:US, Lib. de Divinis nominibus,

XXXIV XXXIV

369 369

coeli et ita videtur motus esse mensura coeli et ita videtur motus esse mensura temporis, sicut e converso. temporis, sicut e converso.

8. Præterea, Illa diffinitio videtur esse 8. Præterea, Illa diffinitio videtur esse circularis. Si quis enim diffiniat prius et circularis. Si quis enim diffiniat prius et posterius, per tempus diffiniet, et tempus posterius, per tempus diffiniet, et tempus etiam diffinitur per illa et ita idem est etiam diffinitur per illa et ita idem est prius et posterius respectu ejusdem : prius et posterius respectu ejusdem : quod est inconveniens. quod est inconveniens.

9. Præterea quæritur, Quare non po- 9. Præterea quæritur, Quare non po- nitur mensura quietis sicut motus? nitur mensura quietis sicut motus?

Item, Dicit Dionysius in libro de Di- Item, Dicit Dionysius in libro de Di- vinis nominibus, quod tempus est quod vinis nominibus, quod tempus est quod in generatione et corruptione metitur 4. in generatione et corruptione metitur 4. Videtur, quod hoc sit falsum: quod pro- Videtur, quod hoc sit falsum: quod pro- batur, quia generatio et corruptio non batur, quia generatio et corruptio non sunt in tempore generatio enim et cor- sunt in tempore generatio enim et cor- ruptio simplices sunt secundum formas ruptio simplices sunt secundum formas substantiales: formæ autem substantia- substantiales: formæ autem substantia- les non habent medium: ergo nihil est les non habent medium: ergo nihil est medium inter privationem unius et medium inter privationem unius et acceptionem alterius et sicut est in mu- acceptionem alterius et sicut est in mu- tatione, sic est in mensura mutationis : tatione, sic est in mensura mutationis : ergo in mensura generationis non est ergo in mensura generationis non est medium ergo nec prius nec posterius, medium ergo nec prius nec posterius, quæ semper dicuntur respectu alicujus quæ semper dicuntur respectu alicujus medii et ita tempus non est quod in medii et ita tempus non est quod in generatione et corruptione metitur. generatione et corruptione metitur.

SOLUTIO. Dicimus, quod tempus mul- Solutio. SOLUTIO. Dicimus, quod tempus mul- Solutio. tipliciter accipitur. Uno modo secundum tipliciter accipitur. Uno modo secundum Theologos, alio modo secundum phy- Theologos, alio modo secundum phy- sicos. sicos.

Secundum Theologos dicitur mensura Secundum Theologos dicitur mensura cujuscumque mutationis, sive divisibilis, cujuscumque mutationis, sive divisibilis, sive indivisibilis: sive corporalis, sive sive indivisibilis: sive corporalis, sive spiritualis et secundum hoc tempus ad- spiritualis et secundum hoc tempus ad- jacet creationi rei creatæ, et etiam vicis- jacet creationi rei creatæ, et etiam vicis- situdini quæ est in affectione vel intelli- situdini quæ est in affectione vel intelli- gentia angelica: et hoc tempus non ha- gentia angelica: et hoc tempus non ha- bet prius et posterius. Nec est inconve- bet prius et posterius. Nec est inconve- niens in hoc tempore, quod nunc sit con- niens in hoc tempore, quod nunc sit con- sequens ad nunc, quemadmodum indivi- sequens ad nunc, quemadmodum indivi- sibilis mutatio consequens est ad indivi- sibilis mutatio consequens est ad indivi- sibilem mutationem : secundum enim sibilem mutationem : secundum enim hoc tempus nihil aliud est quam aggre- hoc tempus nihil aliud est quam aggre- gatio momentorum, et non est numerus, gatio momentorum, et non est numerus, quia tales mutationes non numerantur, quia tales mutationes non numerantur,

cap. 11. cap. 11.

21 21

370 370

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

cum prius et posterius non habeant : et cum prius et posterius non habeant : et de hoc tempore datur diffinitio Dionysii. de hoc tempore datur diffinitio Dionysii. Et vocat generationem et corruptionem Et vocat generationem et corruptionem quamcumque mutationem, sive divisibi- quamcumque mutationem, sive divisibi- lem, sive indivisibilem. lem, sive indivisibilem.

Secundum alium modum dicitur tem- Secundum alium modum dicitur tem- pus mensura motus vel mutationis con- pus mensura motus vel mutationis con- tinuæ et sic consideratur a Philosophis tinuæ et sic consideratur a Philosophis tempus, et de hoc tempore datur diffini- tempus, et de hoc tempore datur diffini- tio Aristotelis supra dicta et manife- tio Aristotelis supra dicta et manife- stius intelligitur ex comparatione tempo- stius intelligitur ex comparatione tempo- ris ad motum localem, cujus primo et ris ad motum localem, cujus primo et per se passio est tempus. Accipiatur ergo per se passio est tempus. Accipiatur ergo ratio Philosophi motus enim talis est ratio Philosophi motus enim talis est secundum magnitudinem quæ habet par- secundum magnitudinem quæ habet par- tem ante et partem post : et illæ partes tem ante et partem post : et illæ partes dicuntur respectu alicujus mediæ partis: dicuntur respectu alicujus mediæ partis: mobile autem quod movetur super mobile autem quod movetur super ipsam, est indivisibile, et est in potentia ipsam, est indivisibile, et est in potentia ad renovationem ubi et loci et situs : et ad renovationem ubi et loci et situs : et cum ipsa sit divisibilis, et omnis divisibi- cum ipsa sit divisibilis, et omnis divisibi- lis sit mensura aliqua, illius potentiæ in lis sit mensura aliqua, illius potentiæ in exitu ad actum est mensura aliqua: exitu ad actum est mensura aliqua: ipsum autem quod fertur vel movetur in ipsum autem quod fertur vel movetur in motu suo, est unum et idem ens, non motu suo, est unum et idem ens, non tamen secundum comparationem ad tamen secundum comparationem ad partes magnitudinis in termino a quo et partes magnitudinis in termino a quo et in termino ad quem continuæ. Cum ergo in termino ad quem continuæ. Cum ergo motus sit medium inter magnitudinem motus sit medium inter magnitudinem et mensuram ipsius motus, mensura po- et mensuram ipsius motus, mensura po- tentiæ exeuntis in actum continue in tentiæ exeuntis in actum continue in motu habebit tria causata ab ipsa poten- motu habebit tria causata ab ipsa poten- tia continue in actum procedente, scilicet tia continue in actum procedente, scilicet prius et posterius causata a priori et po- prius et posterius causata a priori et po- steriori in motu, et medium continuans steriori in motu, et medium continuans illa, quod respondet ei quod fertur et illa, quod respondet ei quod fertur et movetur continue in termino a quo et in movetur continue in termino a quo et in quem. Et sic patet, quod motus est con- quem. Et sic patet, quod motus est con- tinuus, scilicet continuitate spatii super tinuus, scilicet continuitate spatii super quod est, et in motu est prius, et poste- quod est, et in motu est prius, et poste- rius, et medium: sed illud medium non rius, et medium: sed illud medium non est manens, sicut etiam in magnitudine est manens, sicut etiam in magnitudine vel in ubi et situ non est medium idem vel in ubi et situ non est medium idem semper inter quamcumque partem accep- semper inter quamcumque partem accep- tam ante et acceptam post in tota ma- tam ante et acceptam post in tota ma- gnitudine secundum substantiam: nec gnitudine secundum substantiam: nec habet idem esse secundum quod est hic habet idem esse secundum quod est hic

1 ARISTOTELES, IV Physicorum, tex. com. 1 ARISTOTELES, IV Physicorum, tex. com.

et ibi, id est, ante et post. Ita idem est et ibi, id est, ante et post. Ita idem est nunc secundum substantiam quod adja- nunc secundum substantiam quod adja- cet ei quod fertur, et tamen non habet cet ei quod fertur, et tamen non habet idem esse secundum quod fluit de priori idem esse secundum quod fluit de priori in posterius, quem fluxum habet ex con- in posterius, quem fluxum habet ex con- tinuo processu mobilis ex parte priori in tinuo processu mobilis ex parte priori in partem ulteriorem magnitudinis, cum partem ulteriorem magnitudinis, cum tamen maneat idem in substantia motus tamen maneat idem in substantia motus continue. continue.

His habitis, respondendum est ad ob- His habitis, respondendum est ad ob- jecta et distinguendum est. jecta et distinguendum est.

AD PRIMUM dicendum est secundum AD PRIMUM dicendum est secundum Philosophum, quod duplex est nume- Philosophum, quod duplex est nume- rus, scilicet numerus numeratus, et nu- rus, scilicet numerus numeratus, et nu- merus numerans, Numerus numerans est merus numerans, Numerus numerans est numerus quo multa possunt numerari, numerus quo multa possunt numerari, ut denarius, vel octonarius, quo nume- ut denarius, vel octonarius, quo nume- rantur decem canes, decem homines, rantur decem canes, decem homines, decem vituli, etc. : numerus autem nu- decem vituli, etc. : numerus autem nu- meratus est res numeratæ, ut vituli, ho- meratus est res numeratæ, ut vituli, ho- mines, canes, etc. mines, canes, etc.