IN II P. SUM. THEOL. TRACT. IV, QUÆST. 16. IN II P. SUM. THEOL. TRACT. IV, QUÆST. 16.

gelus ab omnibus aliis divisus, ab hoc gelus ab omnibus aliis divisus, ab hoc communi quod est spiritualis naturæ in- communi quod est spiritualis naturæ in- tellectualis, sicut suppositum demonstre- tellectualis, sicut suppositum demonstre- tur, secundum discretum esse suppositi tur, secundum discretum esse suppositi erit Angelus secundum rationem secun- erit Angelus secundum rationem secun- dam personæ erit enim rationalis na- dam personæ erit enim rationalis na- turæ substantia individua. Sed verum turæ substantia individua. Sed verum est, quod principium individuationis in est, quod principium individuationis in eis non est materia, sed id quod est sub eis non est materia, sed id quod est sub quadam convenientia ad materiam, de quadam convenientia ad materiam, de qua in membro præcedenti istius quæ- qua in membro præcedenti istius quæ- stionis dictum est. stionis dictum est.

Secundum tertiam autem rationem Ri- Secundum tertiam autem rationem Ri- chardi, si existens refertur ad rationem chardi, si existens refertur ad rationem originis secundum quod unum origina- originis secundum quod unum origina- tur ad aliud sui generis, personalitas non tur ad aliud sui generis, personalitas non convenit Angelis. Si autem referatur ad convenit Angelis. Si autem referatur ad principia essentialia, quæ sunt quod est principia essentialia, quæ sunt quod est et quo est, secundum quod dicitur exi- et quo est, secundum quod dicitur exi- stens vere ens in natura ex quo est deter- stens vere ens in natura ex quo est deter- minato ad quod est, ex qua determina- minato ad quod est, ex qua determina- tione discretum esse accipit, nihil tione discretum esse accipit, nihil prohibet etiam secundum illam rationem prohibet etiam secundum illam rationem

207 207

personalitatem etiam convenire Angelo: personalitatem etiam convenire Angelo: sic enim quilibet Angelus secundum se sic enim quilibet Angelus secundum se est existens per se est existens per se solum secundum solum secundum quemdam singularis existentiæ modum. quemdam singularis existentiæ modum. Secundum quartam rationem, qua per- Secundum quartam rationem, qua per- sona nomen civile est, scilicet proprietas sona nomen civile est, scilicet proprietas ad dignitatem pertinens, si sumitur ab ad dignitatem pertinens, si sumitur ab officio, tunc secundum eam non genera- officio, tunc secundum eam non genera- liter personalitas convenit Angelo. Si liter personalitas convenit Angelo. Si autem sumitur a natura, secundum quod autem sumitur a natura, secundum quod dicimus, quod dignissima creaturarum dicimus, quod dignissima creaturarum est natura spiritualis et intellectualis, est natura spiritualis et intellectualis, quæ propria efficitur ex individuatione quæ propria efficitur ex individuatione sui super id quod est: tunc etiam se- sui super id quod est: tunc etiam se- cundum eam personalitas convenit omni cundum eam personalitas convenit omni Angelo. Angelo.

Et per hoc patet solutio ad totum. Et per hoc patet solutio ad totum.

Quod enim quidam quærunt, Utrum Quod enim quidam quærunt, Utrum Angeli differant solum numero, vel ge- Angeli differant solum numero, vel ge- nere, vel specie ad invicem ? Jam in nere, vel specie ad invicem ? Jam in præhabitis in quæstione de differentia præhabitis in quæstione de differentia Angelorum ab invicem, a nobis determi Angelorum ab invicem, a nobis determi natum est 1. natum est 1.

QUÆSTIO XVI. QUÆSTIO XVI.

De quarto attributo, quod est libertas arbitrii. De quarto attributo, quod est libertas arbitrii.

Sequitur de quarto attributo, quod Sequitur de quarto attributo, quod est libertas arbitrii. est libertas arbitrii.

De quo quinque quæruntur, scilicet De quo quinque quæruntur, scilicet an convenit Angelo libertas arbitrii ? an convenit Angelo libertas arbitrii ?

Secundo, Secundum quam rationem Secundo, Secundum quam rationem libertas conveniat ei? libertas conveniat ei?

Tertio, Utrum plus conveniat Angelo, Tertio, Utrum plus conveniat Angelo, vel homini, vel æque ? vel homini, vel æque ?

Quarto, Utrum æqualiter conveniat om- Quarto, Utrum æqualiter conveniat om- ni Angelo, vel secundum plus et minus? ni Angelo, vel secundum plus et minus?

1 Cf. Supra, Tract. II, Quæst. 8. 1 Cf. Supra, Tract. II, Quæst. 8.

2 Cf. Opp. B. Alberti Magni. Comment. in II 2 Cf. Opp. B. Alberti Magni. Comment. in II Sententiarum, Dist. III, Art. 7. Tom. XXVII Sententiarum, Dist. III, Art. 7. Tom. XXVII

Quinto, A quo causetur ista libertas Quinto, A quo causetur ista libertas in Angelo? in Angelo?

MEMBRUM I. MEMBRUM I.

An Angelo conveniat libertas arbitrii 2 ? An Angelo conveniat libertas arbitrii 2 ?

Primo ergo quæritur, An Angelo con- Primo ergo quæritur, An Angelo con- veniat libertas arbitrii ? veniat libertas arbitrii ?

hujusce novæ editionis. Cf. etiam Ima Part.. hujusce novæ editionis. Cf. etiam Ima Part.. Summæ de Creaturis, Tract. IV, Quæst. 27, Summæ de Creaturis, Tract. IV, Quæst. 27, Art. 1. Tom. XXXIV. Art. 1. Tom. XXXIV.

208 208

Et videtur, quod sic. Et videtur, quod sic.

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

1. Dicit enim Magister in libro II 'Sen- 1. Dicit enim Magister in libro II 'Sen- tentiarum, distinct. V cap. 2, ex verbis tentiarum, distinct. V cap. 2, ex verbis Augustini, quod « liberum arbitrium Augustini, quod « liberum arbitrium inest Angelis, hoc est, libera inclinandæ inest Angelis, hoc est, libera inclinandæ voluntatis sive ad bonum, sive ad ma- voluntatis sive ad bonum, sive ad ma- lum facultas. » lum facultas. »

2. Adhuc, Augustinus in libro primo 2. Adhuc, Augustinus in libro primo de Libero arbitrio : « Liberum arbitrium de Libero arbitrio : « Liberum arbitrium inest Deo, Angelo, et homini. » inest Deo, Angelo, et homini. »

3. Adhuc, Remigius : « Omnis crea- 3. Adhuc, Remigius : « Omnis crea- tura rationalis arbitrio libera est: » sed tura rationalis arbitrio libera est: » sed Angelus est creatura rationalis: ergo ar- Angelus est creatura rationalis: ergo ar- bitrio liber. bitrio liber.

4. Adhuc, Augustinus in libro de Fide 4. Adhuc, Augustinus in libro de Fide ad Petrum : « Ut dilectio haberet justamet ad Petrum : « Ut dilectio haberet justamet congruam laudem, voluntatis tribuit An- congruam laudem, voluntatis tribuit An- gelis libertatem Deus, ut esset in eis gelis libertatem Deus, ut esset in eis possibile sive ad eum qui est supra in- possibile sive ad eum qui est supra in- tentionem sanctæ dilectionis erigere, tentionem sanctæ dilectionis erigere, se, vel ad eos qui infra eum sunt se, vel ad eos qui infra eum sunt pravæ cupiditatis pondere semetipsos pravæ cupiditatis pondere semetipsos declinare. » Ergo Angeli habent liberam declinare. » Ergo Angeli habent liberam facultatem sive ad bonum, sive ad ma- facultatem sive ad bonum, sive ad ma- lum ergo habent liberum arbitrium. lum ergo habent liberum arbitrium.

sive ad sive ad

5. Adhuc, Augustinus in lib. de Cor- 5. Adhuc, Augustinus in lib. de Cor- rectione et gratia: « Scivit Deus magis rectione et gratia: « Scivit Deus magis ad suam omnipotentissimam bonitatem ad suam omnipotentissimam bonitatem pertinere et de malis benefacere, quam pertinere et de malis benefacere, quam mala esse non sinere: et sic ordinavit mala esse non sinere: et sic ordinavit Angelorum et hominum vitam, ut in ea Angelorum et hominum vitam, ut in ea prius ostenderet quid posset liberum prius ostenderet quid posset liberum arbitrium, et deinde quid posset gratiæ arbitrium, et deinde quid posset gratiæ beneficium. » beneficium. »

6. Adhuc, Damascenus describens 6. Adhuc, Damascenus describens Angelum, dicit : « Angelus est natura Angelum, dicit : « Angelus est natura intellectualis, arbitrio libera, vertibilis intellectualis, arbitrio libera, vertibilis secundum voluntatem. » Omne enim secundum voluntatem. » Omne enim creabile est vertibile, et omne rationale creabile est vertibile, et omne rationale arbitrio liberum. arbitrio liberum.

7. Adhuc, Per rationem probatur 7. Adhuc, Per rationem probatur idem Nullum enim opus est laudabile idem Nullum enim opus est laudabile vel vituperabile, nisi quod in libertate vel vituperabile, nisi quod in libertate arbitrii est: quod probatur ex hoc quod arbitrii est: quod probatur ex hoc quod dicit Philosophus, quod naturalia quæ dicit Philosophus, quod naturalia quæ ex necessitate procedunt, sicut comburit ex necessitate procedunt, sicut comburit ignis, nec laudabilia nec vituperabilia ignis, nec laudabilia nec vituperabilia sunt. Similiter violenta, quorum princi- sunt. Similiter violenta, quorum princi- pium est in alio, nihil conferente vim pium est in alio, nihil conferente vim

passo, nec laudantur, nec vituperantur, passo, nec laudantur, nec vituperantur, nec in civilibus rata habentur. Unde in nec in civilibus rata habentur. Unde in Digesto veteri, lib. IV, dicitur: « Quod Digesto veteri, lib. IV, dicitur: « Quod vi metusve causa fit, ratum non habeo, vi metusve causa fit, ratum non habeo, dicit Prætor. » Similiter operationes dicit Prætor. » Similiter operationes brutorum, quæ (sicut dicunt Damasce- brutorum, quæ (sicut dicunt Damasce- nus et Gregorius Nyssenus) magis agun- nus et Gregorius Nyssenus) magis agun- tur a natura quam agant, quia liber- tur a natura quam agant, quia liber- tatem arbitrii non habent, nec laudantur tatem arbitrii non habent, nec laudantur nec vituperantur. Angelorum opera- nec vituperantur. Angelorum opera- tiones laudantur, vel vituperantur. Ergo tiones laudantur, vel vituperantur. Ergo procedunt ex libertate arbitrii: ergo procedunt ex libertate arbitrii: ergo libertas arbitrii inest Angelis. libertas arbitrii inest Angelis.

8. Adhuc, Augustinus in libro de 8. Adhuc, Augustinus in libro de Libero arbitrio dicit, quod « omne me- Libero arbitrio dicit, quod « omne me- ritum vel demeritum in libertate consi- ritum vel demeritum in libertate consi- stit arbitrii : » in Angelis est meritum et stit arbitrii : » in Angelis est meritum et demeritum ergo hoc consistit in liberta- demeritum ergo hoc consistit in liberta- te arbitrii ergo Angelis inest libertas te arbitrii ergo Angelis inest libertas arbitrii. arbitrii.

IN CONTRARIUM est, IN CONTRARIUM est,

1. Quod dicit Augustinus in libro pri- 1. Quod dicit Augustinus in libro pri- mo de Libero arbitrio, quod << liberum mo de Libero arbitrio, quod << liberum arbitrium est facultas rationis et volun- arbitrium est facultas rationis et volun- tatis, qua bonum eligitur gratia assi- tatis, qua bonum eligitur gratia assi- stente, et malum eam deserente. » In stente, et malum eam deserente. » In Angelo autem malo non est facultas Angelo autem malo non est facultas eligendi bonum, gratia assistente, quia eligendi bonum, gratia assistente, quia non est susceptibilis gratiæ. In Angelo non est susceptibilis gratiæ. In Angelo bono non est facultas eligendi malum, bono non est facultas eligendi malum, gratia deserente, quia confirmatus est gratia deserente, quia confirmatus est in gratia. Ergo in neutro est facultas in gratia. Ergo in neutro est facultas liberi arbitrii. liberi arbitrii.

: :

2. Adhuc, Si libertas arbitrii inest 2. Adhuc, Si libertas arbitrii inest Angelis sicut attributum naturæ, sicut Angelis sicut attributum naturæ, sicut essentiæ simplicitas, et intelligentiæ essentiæ simplicitas, et intelligentiæ perspicacitas cum id quod naturale perspicacitas cum id quod naturale est, numquam deserat naturam, tunc est, numquam deserat naturam, tunc facultas arbitrii quæ est libera voluntas facultas arbitrii quæ est libera voluntas declinandi in bonum vel in malum, declinandi in bonum vel in malum, numquam deseret naturam angelicam: numquam deseret naturam angelicam: et hoc falsum est: bonus enim Angelus et hoc falsum est: bonus enim Angelus post confirmationem non potest decli- post confirmationem non potest decli- nare statum in malum, nec malus in nare statum in malum, nec malus in bonum post statum confirmationis in bonum post statum confirmationis in malo. Et hoc probatur per Prosperum malo. Et hoc probatur per Prosperum in libro de Contemplativa vita, sic di- in libro de Contemplativa vita, sic di- centem: « Divina sententia eo judicio centem: « Divina sententia eo judicio condemnavit malos Angelos, ut quia condemnavit malos Angelos, ut quia

Sed Sed

IN II P. SUM. THEOL. TRACT. IV, QUÆST. 16. IN II P. SUM. THEOL. TRACT. IV, QUÆST. 16.

noluerunt perseverare cum possent, nec noluerunt perseverare cum possent, nec velint reparari, nec possint. Si quidem velint reparari, nec possint. Si quidem voluntatis eorum fuit quod irrevocabilis voluntatis eorum fuit quod irrevocabilis judicii animadversione percussi sunt : judicii animadversione percussi sunt : et a et a fecto fecto

damnationem justissimam pro- damnationem justissimam pro- pertinuit, quod voluntatem red- pertinuit, quod voluntatem red- eundi ac facultatem penitus amiserunt : eundi ac facultatem penitus amiserunt : sicut e contrario voluntatis sanctorum sicut e contrario voluntatis sanctorum Angelorum fuit, quod malis sponte Angelorum fuit, quod malis sponte cadentibus, ipsi in sua dignitate manse- cadentibus, ipsi in sua dignitate manse- runt et divino justoque judicio factum runt et divino justoque judicio factum est, ut quæ fuit eis cum Deo suo ma- est, ut quæ fuit eis cum Deo suo ma- nendi voluntas, fieret permanendi vo- nendi voluntas, fieret permanendi vo- luntaria felixque necessitas. » Ergo luntaria felixque necessitas. » Ergo videtur, quod libera inclinandæ volun- videtur, quod libera inclinandæ volun- tatis sive ad bonum sive ad malum tatis sive ad bonum sive ad malum facultas, nec bonis nec malis Angelis facultas, nec bonis nec malis Angelis insit ergo numquam fuit attributum insit ergo numquam fuit attributum na'uræ: quia si naturæ fuisset attribu- na'uræ: quia si naturæ fuisset attribu- tum, naturam non deseruisset in aliquo tum, naturam non deseruisset in aliquo

statu. statu.

3. Adhuc, Dionysius in libro de Divi- 3. Adhuc, Dionysius in libro de Divi- nis nominibus, de dæmonibus dicit sic: nis nominibus, de dæmonibus dicit sic: « Data illis naturalia dona nequaquam « Data illis naturalia dona nequaquam ea mutata esse dicimus, sed sunt integra ea mutata esse dicimus, sed sunt integra et splendidissima, quamvis ipsi non et splendidissima, quamvis ipsi non videant, claudentes ipsorum boni inspe- videant, claudentes ipsorum boni inspe- ctivas virtutes ¹.» Si ergo libertas arbitrii ctivas virtutes ¹.» Si ergo libertas arbitrii donum est naturæ angelicæ, nequaquam donum est naturæ angelicæ, nequaquam mutatum est in malo Angelo: sed est mutatum est in malo Angelo: sed est mutatum, quia non potest inclinare mutatum, quia non potest inclinare voluntatem ad bonum, ut dicit Prosper: voluntatem ad bonum, ut dicit Prosper: ergo a destructione consequentis, num- ergo a destructione consequentis, num- quam fuit donum naturale: ergo non quam fuit donum naturale: ergo non fuit unum de attributis naturæ angelicæ fuit unum de attributis naturæ angelicæ cum ipsa creatione datis. cum ipsa creatione datis.

4. Adhuc, Non posse peccare convenit 4. Adhuc, Non posse peccare convenit naturæ, et est communicabile creaturæ, naturæ, et est communicabile creaturæ, ut patet in verbis Prosperi, quod com- ut patet in verbis Prosperi, quod com- municatum est bonis Angelis: sed non municatum est bonis Angelis: sed non posse peccare convertitur cum posse peccare convertitur cum

necesse necesse

non peccare, non peccare, ut docet Aristoteles in ut docet Aristoteles in libro Perihermenias: necesse non pec- libro Perihermenias: necesse non pec- care non stat cum libero arbitrio, hoc care non stat cum libero arbitrio, hoc est, cum libera inclinandæ voluntatis est, cum libera inclinandæ voluntatis facultate ad quod voluerit, sive ad bo- facultate ad quod voluerit, sive ad bo- num, sive ad malum: ergo videtur, num, sive ad malum: ergo videtur,

1 S. DIONYSIUS, Lib. de Divinis nominibus, 1 S. DIONYSIUS, Lib. de Divinis nominibus,

209 209

quod libertas arbitrii non attribuatur quod libertas arbitrii non attribuatur bonis Angelis. bonis Angelis.

SOLUTIO. Dicendum, quod absque SOLUTIO. Dicendum, quod absque dubio liberum arbitrium est in Angelis, dubio liberum arbitrium est in Angelis, hoc est, libera inclinandæ voluntatis hoc est, libera inclinandæ voluntatis ad quod voluerint facultas. Sicut enim ad quod voluerint facultas. Sicut enim dicit Aristoteles in primo primæ philo- dicit Aristoteles in primo primæ philo- sophiæ, liberum dicimus hominem, qui sophiæ, liberum dicimus hominem, qui causa sui est, et quem aliena potestas causa sui est, et quem aliena potestas ad nihil cogere potest. Ita dicimus libe- ad nihil cogere potest. Ita dicimus libe- rum arbitrium, quod in arbitrando judex rum arbitrium, quod in arbitrando judex sui est, et in volendo penitus liberum sui est, et in volendo penitus liberum est et ita est in dominio suorum est et ita est in dominio suorum actuum, quod nulla aliena potestate actuum, quod nulla aliena potestate cogitur ad volendum quod vult. Et hoc cogitur ad volendum quod vult. Et hoc est in omni rationali et intellectuali est in omni rationali et intellectuali natura, quæ causa suorum actuum est natura, quæ causa suorum actuum est tam interiorum, quam exteriorum. Et tam interiorum, quam exteriorum. Et hanc naturam_vocat Philosophus domi- hanc naturam_vocat Philosophus domi- nam suorum actuum, et facultatem con- nam suorum actuum, et facultatem con- vertendi se ad quidquid voluerit libere. vertendi se ad quidquid voluerit libere.

Unde auctoritates et rationes quæ in- Unde auctoritates et rationes quæ in- ductæ sunt ad hoc, procedunt. ductæ sunt ad hoc, procedunt.

Solutio. Solutio.

AD ID quod objicitur in contrarium, Adobject.1. AD ID quod objicitur in contrarium, Adobject.1. dicendum, quod est facultas ex ratione dicendum, quod est facultas ex ratione et natura rationali, et est facultas ex dis- et natura rationali, et est facultas ex dis- positione et habitu. Prima facultas quæ positione et habitu. Prima facultas quæ est ex natura rationali eligendi bonum est ex natura rationali eligendi bonum gratia assistente, et malum ea deserente, gratia assistente, et malum ea deserente, est tam in bono quam in malo Angelo est tam in bono quam in malo Angelo per naturam. Secunda facultas quæ est per naturam. Secunda facultas quæ est ex habitu confirmato in neutro est, quia ex habitu confirmato in neutro est, quia Angelus bonus confirmato habitu gratiæ Angelus bonus confirmato habitu gratiæ felicem necessitatem incurrit, qua non felicem necessitatem incurrit, qua non potest velle malum: Angelus malus potest velle malum: Angelus malus propter pertinaciam in malo, infelicem propter pertinaciam in malo, infelicem necessitatem incurrit, qua non potest necessitatem incurrit, qua non potest velle bonum. Et hæc non sunt con- velle bonum. Et hæc non sunt con- traria, ex natura posse eligere bonum traria, ex natura posse eligere bonum et malum, et ex habitu confirmato non et malum, et ex habitu confirmato non posse eligere nisi bonum, et ex perti- posse eligere nisi bonum, et ex perti- nacia damnata non posse eligere nisi nacia damnata non posse eligere nisi malum: et in eodem simul esse pos- malum: et in eodem simul esse pos-

sunt. sunt.

AD ALIUD dicendum, quod prout li- Ad object. AD ALIUD dicendum, quod prout li- Ad object. bertas est arbitrium naturæ, non dese- bertas est arbitrium naturæ, non dese-

cap. 4. cap. 4.

XXXII XXXII

14 14

210 210

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

ruit naturam, nec natura ipsum deserit : ruit naturam, nec natura ipsum deserit : natura enim intellectualis ex ipsa liber- natura enim intellectualis ex ipsa liber- tate qua causa sui est, semper domina tate qua causa sui est, semper domina est suorum actuum, et liberam habet est suorum actuum, et liberam habet facultatem incl.nandi se ad quod vo- facultatem incl.nandi se ad quod vo- luerit ex natura: sed quod bonus non luerit ex natura: sed quod bonus non eligit nisi bonum, et malus non nisi eligit nisi bonum, et malus non nisi malum, non est ex natura, sed ex ha- malum, non est ex natura, sed ex ha- bitu confirmato, ut dictum est. bitu confirmato, ut dictum est. Ad object. 3. AD ALIUD dicendum, quod verba Dio- Ad object. 3. AD ALIUD dicendum, quod verba Dio- nysii vera sunt libertas enim secun- nysii vera sunt libertas enim secun- dum quod est donum naturæ, non est dum quod est donum naturæ, non est mutata, sed integra, et splendida. Dæ- mutata, sed integra, et splendida. Dæ- mon enim libere facit quod vult, sed mon enim libere facit quod vult, sed quod numquam bonum vult, nec potest quod numquam bonum vult, nec potest velle, non ex natura, sed habituali per- velle, non ex natura, sed habituali per- tinacia quam justa damnatione incur- tinacia quam justa damnatione incur- rit. rit.

Ad object. 4. AD ULTIMUM dicendum, quod necesse Ad object. 4. AD ULTIMUM dicendum, quod necesse non peccare ex habitu gratiæ confir- non peccare ex habitu gratiæ confir- mato in bono, bene stat cum posse pec- mato in bono, bene stat cum posse pec- care ex naturali arbitrii libertate: sic care ex naturali arbitrii libertate: sic enim ad non posse peccare, non sequi- enim ad non posse peccare, non sequi- tur necesse non peccare, nec hoc est tur necesse non peccare, nec hoc est contra doctrinam Aristotelis: sed quan- contra doctrinam Aristotelis: sed quan- do non posse peccare, et necesse non do non posse peccare, et necesse non peccare referuntur ad idem, tunc unum peccare referuntur ad idem, tunc unum sequitur ad alterum. sequitur ad alterum.

MEMBRUM II. MEMBRUM II.

Secundum quam rationem libertatis con- Secundum quam rationem libertatis con- veniat Angelo libertas arbitrii¹ ? veniat Angelo libertas arbitrii¹ ?

SECUNDO quæritur, Secundum quam SECUNDO quæritur, Secundum quam rationem libertatis conveniat Angelo rationem libertatis conveniat Angelo libertas arbitrii ? libertas arbitrii ?

1. Dat enim Augustinus hanc ratio- 1. Dat enim Augustinus hanc ratio- nem in libro primo de Libero arbitrio : nem in libro primo de Libero arbitrio : « Liberum arbitrium est facultas rationis « Liberum arbitrium est facultas rationis et voluntatis, qua bonum eligitur gra- et voluntatis, qua bonum eligitur gra- tia assistente, et malum ea deserente. » tia assistente, et malum ea deserente. »

1 Cf. Opp. B. Alberti. Ia Part. Summæ de 1 Cf. Opp. B. Alberti. Ia Part. Summæ de Creaturis, Tract. IV, Quæst. 27, Art. 2. Tom. Creaturis, Tract. IV, Quæst. 27, Art. 2. Tom.

2. Adhuc, Bernardus in lib. de Libe- 2. Adhuc, Bernardus in lib. de Libe- ro arbitrio « Liberum arbitrium est ro arbitrio « Liberum arbitrium est liberum sui propter voluntatem, judex liberum sui propter voluntatem, judex sui propter rationem. » sui propter rationem. »

Adhuc, Bernardus, ibidem, « Volun- Adhuc, Bernardus, ibidem, « Volun- tas habet quocumque se vertat, ratio- tas habet quocumque se vertat, ratio- nem semper comitem et quasi pedisse- nem semper comitem et quasi pedisse- quam non quod semper agat ex ra- quam non quod semper agat ex ra- tione, sed quod numquam absque ra- tione, sed quod numquam absque ra- tione moveatur, ita ut multa agat per tione moveatur, ita ut multa agat per rationem contra rationem. >> rationem contra rationem. >>

3. Adhuc, Anselmus in lib. de Libero 3. Adhuc, Anselmus in lib. de Libero arbitrio, ostendit, quod posse eligere arbitrio, ostendit, quod posse eligere malum, non est facultas liberi arbitrii : malum, non est facultas liberi arbitrii : per hoc quod talis facultas libero arbi- per hoc quod talis facultas libero arbi- trio minuit libertatem, et subtracta trio minuit libertatem, et subtracta auget quia posse mori non est po- auget quia posse mori non est po- tentia, sed impotentia : et similiter tentia, sed impotentia : et similiter posse cadere. Et ratio sua est: quia posse cadere. Et ratio sua est: quia qui potest hoc quod sibi non prodest qui potest hoc quod sibi non prodest et sibi non expedit, quanto magis potest et sibi non expedit, quanto magis potest illud, tanto magis adversitas et perver- illud, tanto magis adversitas et perver- sitas possunt in ipsum. Unde post hanc sitas possunt in ipsum. Unde post hanc considerationem dat talem definitionem considerationem dat talem definitionem liberi arbitrii: «Liberum arbitrium est liberi arbitrii: «Liberum arbitrium est potestas conservandi rectitudinem pro- potestas conservandi rectitudinem pro- pter ipsam rectitudinem. >> pter ipsam rectitudinem. >>

Has rationes quidam calumniantur, Has rationes quidam calumniantur, ostendentes, quod secundum eas non ostendentes, quod secundum eas non convenit liberum arbitrium Angelo. convenit liberum arbitrium Angelo.

1. De prima dicunt, quod ratio non 1. De prima dicunt, quod ratio non convenit Angelo, sed homini, propter convenit Angelo, sed homini, propter quod etiam rationale differentia consti- quod etiam rationale differentia consti- tutiva est hominis, et non Angeli et tutiva est hominis, et non Angeli et ideo liberum arbitrium prout in Angelo ideo liberum arbitrium prout in Angelo est, non potest esse facultas rationis et est, non potest esse facultas rationis et voluntatis quia si Angelo non est ratio, voluntatis quia si Angelo non est ratio, non est in eo facultas rationis et sic non est in eo facultas rationis et sic liberum arbitrium non est in Angelo. liberum arbitrium non est in Angelo. secundum quod est facultas rationis et secundum quod est facultas rationis et voluntatis. voluntatis.

Eodem modo objiciunt contra secun-/ Eodem modo objiciunt contra secun-/ dam quæ est beati Bernardi, quæ dicit, dam quæ est beati Bernardi, quæ dicit, quod « liberum arbitrium est judex sui quod « liberum arbitrium est judex sui propter rationem : » si enim in Angelo propter rationem : » si enim in Angelo non est ratio, non erit in eo judicium non est ratio, non erit in eo judicium

XXXIV hujusce novæ editionis. XXXIV hujusce novæ editionis.

IN IIP SUM. THEOL. TRACT. IV, QUÆST. 16. IN IIP SUM. THEOL. TRACT. IV, QUÆST. 16.

de faciendo, quia judicium rationis est : de faciendo, quia judicium rationis est : et sic non erit in eo ratio judex sui. et sic non erit in eo ratio judex sui.

" "

2. Adhuc, Damascenus dicit, quod 2. Adhuc, Damascenus dicit, quod judicium est sententia quam dat ratio judicium est sententia quam dat ratio post inquisitionem et dispositionem de post inquisitionem et dispositionem de faciendo sive eligendo: » si autem in An- faciendo sive eligendo: » si autem in An- gelo non est ratio, tunc nullus actus gelo non est ratio, tunc nullus actus rationis in ipso est : ergo nec inquisitio, rationis in ipso est : ergo nec inquisitio, nec dispositio, nec sententia, quia ut nec dispositio, nec sententia, quia ut dicunt Gregorius Nyssenus et Damas- dicunt Gregorius Nyssenus et Damas- cenus, liberum arbitrium de faciendo cenus, liberum arbitrium de faciendo et eligendo libere inquirit, libere con- et eligendo libere inquirit, libere con- siliatur, libere disponit, libere judicat, siliatur, libere disponit, libere judicat, libere eligit, libere impetum facit ad libere eligit, libere impetum facit ad opus post electionem. Et si ratio non est opus post electionem. Et si ratio non est in Angelo, nihil de istis erit in ipso, et in Angelo, nihil de istis erit in ipso, et sic nec liberum arbitrium. sic nec liberum arbitrium.

3. Fortius objicitur ad idem per hoc 3. Fortius objicitur ad idem per hoc quod dicit Isaac in libro de Definitio- quod dicit Isaac in libro de Definitio- nibus, quod ratio creatur in umbra nibus, quod ratio creatur in umbra intelligentiæ » in Angelis nulla intelli- intelligentiæ » in Angelis nulla intelli- gentia umbrosa est: ergo in Angelis gentia umbrosa est: ergo in Angelis nulla creatur ratio. nulla creatur ratio.

4. Adhuc, Dionysius in Coelesti hierar- 4. Adhuc, Dionysius in Coelesti hierar- chia dicit, quod « rationalis natura sub chia dicit, quod « rationalis natura sub intellectuali est, sicut sensibilis sub ra- intellectuali est, sicut sensibilis sub ra- tionali, et vegetabilis sub sensibili. » tionali, et vegetabilis sub sensibili. » Cum ergo Angelus sit natura intelle- Cum ergo Angelus sit natura intelle- ctualis, ut dicit Damascenus, rationalis ctualis, ut dicit Damascenus, rationalis natura erit sub ipso et sic ratio non natura erit sub ipso et sic ratio non erit in ipso, sed sub ipso : ergo nec li- erit in ipso, sed sub ipso : ergo nec li- berum arbitrium secundum quod est berum arbitrium secundum quod est facultas rationis et voluntatis, nec se- facultas rationis et voluntatis, nec se- cundum quod est judex sui propter ra- cundum quod est judex sui propter ra- tionem. tionem.

5. Similiter contra tertiam quæ est 5. Similiter contra tertiam quæ est Anselmi objiciunt: quia si liberum ar- Anselmi objiciunt: quia si liberum ar- bitrium est potestas conservandi recti- bitrium est potestas conservandi recti- tudinem propter ipsam rectitudinem : tudinem propter ipsam rectitudinem : cum Angelus malus nullam habeat po- cum Angelus malus nullam habeat po- testatem conservandi rectitudinem quam testatem conservandi rectitudinem quam non habet, nec potest habere, videtur non habet, nec potest habere, videtur quod non habeat liberum arbitrium: quod non habeat liberum arbitrium: quod tamen falsum est de omnibus quod tamen falsum est de omnibus enim essentialiter dicitur a Damasceno, enim essentialiter dicitur a Damasceno, quod sunt naturæ intellectuales arbitrio quod sunt naturæ intellectuales arbitrio liberæ. liberæ.

Similiter, in II Sententiarum, distinct. Similiter, in II Sententiarum, distinct. III, cap. Ecce ostensum, dicitur, quod III, cap. Ecce ostensum, dicitur, quod

211 211

omnibus sicut naturæ attributum inest li- omnibus sicut naturæ attributum inest li- berum arbitrium, id est, libera inclinandæ berum arbitrium, id est, libera inclinandæ voluntatis sive ad bonum, sive ad ma- voluntatis sive ad bonum, sive ad ma- lum facultas poterant enim per liberum lum facultas poterant enim per liberum arbitrium sine violentia et coactione arbitrium sine violentia et coactione propria voluntate deflecti. propria voluntate deflecti.

SOLUTIO. Dicendum, quod secundum SOLUTIO. Dicendum, quod secundum quamlibet rationum induclarum inest quamlibet rationum induclarum inest Angelo liberum arbitrium. Angelo liberum arbitrium.

Et quod objicitur de ratione, quod Et quod objicitur de ratione, quod non insit Angelis, solutum est in præ- non insit Angelis, solutum est in præ- habitis, ubi quæsitum est de illo verbo habitis, ubi quæsitum est de illo verbo Magistri, in libro II Sententiarum, dis- Magistri, in libro II Sententiarum, dis- tinct. III, ubi ex verbis Augustini dicit, tinct. III, ubi ex verbis Augustini dicit, quod « per rationem naturaliter Angelis quod « per rationem naturaliter Angelis insitam inest memoria, intelligentia, et insitam inest memoria, intelligentia, et voluntas. » Et dictum est ibi, quod voluntas. » Et dictum est ibi, quod duplex est ratio, scilicet inquisitiva, et duplex est ratio, scilicet inquisitiva, et umbrosa, colligens intellectum ex phan- umbrosa, colligens intellectum ex phan- tismatibus eorum quæ creata sunt per tismatibus eorum quæ creata sunt per sensum acceptis: et hæc est ratio a qua sensum acceptis: et hæc est ratio a qua homo dicitur rationalis. Et est ratio quæ homo dicitur rationalis. Et est ratio quæ est intellectus compositivus et collativus est intellectus compositivus et collativus eorum ex quibus est consequentia, quæ eorum ex quibus est consequentia, quæ est certæ scientiæ causa de rebus et est certæ scientiæ causa de rebus et hic intellectus est, qui per extensionem hic intellectus est, qui per extensionem fit practicus, et motivæ potentiæ enuntiat fit practicus, et motivæ potentiæ enuntiat quid eligendum vel faciendum est et quid eligendum vel faciendum est et hic potentior est in Angelo, quam in hic potentior est in Angelo, quam in homine: secundum Aristotelem enim homine: secundum Aristotelem enim in III de Anima, motiva sive appetitiva in III de Anima, motiva sive appetitiva non movet ad eligendum vel faciendum, non movet ad eligendum vel faciendum, nisi facto ad cam nuntio per apprehensi- nisi facto ad cam nuntio per apprehensi- vam et si est motiva rationalis, hoc est vam et si est motiva rationalis, hoc est in rationali natura fundata, id est, vo- in rationali natura fundata, id est, vo- luntas, non movet, nisi facto nuntio per luntas, non movet, nisi facto nuntio per rationem. rationem.

PRIMUM PRIMUM

Solutio. Solutio.

His prænotatis, facile est respondere His prænotatis, facile est respondere ad objecta. ad objecta. AD AD enim dicendum, quod Ad object. 1. enim dicendum, quod Ad object. 1. ratio est in Angelis, sed non hoc modo ratio est in Angelis, sed non hoc modo sicut in hominibus, ut prædictum est. sicut in hominibus, ut prædictum est. AD ALIUD dicendum, quod ratio in Ad object. 2. AD ALIUD dicendum, quod ratio in Ad object. 2. Angelo est secundum quod est judex Angelo est secundum quod est judex sui, et judicat de faciendo et eligendo, sui, et judicat de faciendo et eligendo, et consulit lumen rationis, et disponit et et consulit lumen rationis, et disponit et ordinat utilia ad finem voluntatis, et pro- ordinat utilia ad finem voluntatis, et pro- fert sententiam de faciendo et eligendo, fert sententiam de faciendo et eligendo,

Ad object. 3. Ad object. 3.

Ad object. 4. Ad object. 4.

212 212

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

et eligit, et impetum facit ad opus, et et eligit, et impetum facit ad opus, et utitur electo et facto, ut dicit Damasce- utitur electo et facto, ut dicit Damasce- nus, ad finem de quo voluntas est obti- nus, ad finem de quo voluntas est obti- nendum. nendum.

AD ALIUD dicendum, quod ratio quæ AD ALIUD dicendum, quod ratio quæ creatur in umbra intelligentiæ, ratio ho- creatur in umbra intelligentiæ, ratio ho- minis est inquisitiva, et non est illa quæ minis est inquisitiva, et non est illa quæ est compositivus et collativus intelle- est compositivus et collativus intelle- ctus quæ per certam scientiam veri et ctus quæ per certam scientiam veri et boni voluntati nuntiat de faciendo et eli- boni voluntati nuntiat de faciendo et eli- gendo. gendo.

PER IDEM patet solutio ad sequens : PER IDEM patet solutio ad sequens : quia de tali rationali natura loquitur quia de tali rationali natura loquitur Dionysius, quæ est inquisitiva et dubi- Dionysius, quæ est inquisitiva et dubi- tativa, sicut est ratio hominis. tativa, sicut est ratio hominis.

Ad object. 5. AD ULTIMUM quod contra rationem Ad object. 5. AD ULTIMUM quod contra rationem Anselmi objicitur, dicendum, quod du- Anselmi objicitur, dicendum, quod du- plex est potestas conservandi rectitudi- plex est potestas conservandi rectitudi- nem, scilicet ex parte naturæ conser- nem, scilicet ex parte naturæ conser- vantis, et ex parte rei conservatæ. Licet vantis, et ex parte rei conservatæ. Licet enim aliquis habeat facultatem conser- enim aliquis habeat facultatem conser- vandi thesaurum quantum est ad se, vandi thesaurum quantum est ad se, tamen non potest servare thesaurum tamen non potest servare thesaurum quem nec habet, nec habere potest: et quem nec habet, nec habere potest: et ita est in Angelo malo, quod ex natura ita est in Angelo malo, quod ex natura facultatem habet servandi rectitudinem facultatem habet servandi rectitudinem si haberet eam quam tamen quia nec si haberet eam quam tamen quia nec habet, nec habere potest, servare non habet, nec habere potest, servare non potest et hoc non est ex natura, sed ex potest et hoc non est ex natura, sed ex justissima damnatione pertinacis volun- justissima damnatione pertinacis volun-

tatis ad malitiam. tatis ad malitiam.

MEMBRUM III. MEMBRUM III.

Utrum libertas arbitrii plus conveniat Utrum libertas arbitrii plus conveniat Angelo, quam homini, vel æque'? Angelo, quam homini, vel æque'?

TERTIO quæritur, Utrum libertas arbi- TERTIO quæritur, Utrum libertas arbi- trii plus conveniat Angelo, quam homini, trii plus conveniat Angelo, quam homini, vel æque ? vel æque ?

Et videtur, quod plus Angelo. Et videtur, quod plus Angelo.

1. II Sententiarum, distinct. III, cap. 1. II Sententiarum, distinct. III, cap. Hic considerandum, dicit Magister: « Et Hic considerandum, dicit Magister: « Et

1 Cf. Opp. B. Alberti. Comment. in II Sen. 1 Cf. Opp. B. Alberti. Comment. in II Sen.

« sicut differens vigor, et subtilitas na- « sicut differens vigor, et subtilitas na- « turæ infirmitatem non adducit, mi- « turæ infirmitatem non adducit, mi- « norque cognitio sapientiæ ignorantiam « norque cognitio sapientiæ ignorantiam « non ingerit: sic libertas inferior nullam « non ingerit: sic libertas inferior nullam « arbitrio voluntatis necessitatem im- « arbitrio voluntatis necessitatem im- « ponit. » Ex hoc accipitur, quod infe- « ponit. » Ex hoc accipitur, quod infe- rior Angelus minoris est libertatis, quam rior Angelus minoris est libertatis, quam superior cum ergo homo multo inferior superior cum ergo homo multo inferior sit Angelo, liberum arbitrium erit mi- sit Angelo, liberum arbitrium erit mi- noris libertatis in homine, quam in An- noris libertatis in homine, quam in An- gelo. gelo.

2. Adhuc, Ibidem in capite sequenti, 2. Adhuc, Ibidem in capite sequenti, Et sicut in prædictis, dicit sic : « In Et sicut in prædictis, dicit sic : « In << subtilitate vero essentiæ, et intelligen- << subtilitate vero essentiæ, et intelligen- « tia sapientiæ, et libertate voluntatis « tia sapientiæ, et libertate voluntatis « Angeli differentes erant. » Ergo cum « Angeli differentes erant. » Ergo cum homo inferioritate naturæ multo magis homo inferioritate naturæ multo magis differat ab Angelo, quam Angelus ab differat ab Angelo, quam Angelus ab Angelo, differt etiam libertate arbitrii ab Angelo, differt etiam libertate arbitrii ab Angelo : ita quod minor et inferior Angelo : ita quod minor et inferior libertas arbitrii erit in homine, quam libertas arbitrii erit in homine, quam in Angelo. in Angelo.

5. Adhuc, Ibidem inter quatuor attri- 5. Adhuc, Ibidem inter quatuor attri- buta angelicæ naturæ ponit Magister buta angelicæ naturæ ponit Magister talem ordinem, quod ubi plus est de talem ordinem, quod ubi plus est de subtilitate essentiæ, ibi sit plus de per- subtilitate essentiæ, ibi sit plus de per- spicacitate intelligentiæ, et plus de li- spicacitate intelligentiæ, et plus de li- bertate voluntatis. Cum ergo homo ab bertate voluntatis. Cum ergo homo ab Angelo differat multum in subtilitate Angelo differat multum in subtilitate essentiæ, et perspicacitate intelligentiæ, essentiæ, et perspicacitate intelligentiæ, differt etiam in libertate voluntatis, ita differt etiam in libertate voluntatis, ita quod homo minoris erit libertatis, quam quod homo minoris erit libertatis, quam Angelus. Angelus.

4. Adhuc, Liberum arbitrium est fa- 4. Adhuc, Liberum arbitrium est fa- cultas rationis et voluntatis : ita tamen, cultas rationis et voluntatis : ita tamen, quod facultas sive libertas voluntatis quod facultas sive libertas voluntatis sequitur arbitrium rationis, quia per sequitur arbitrium rationis, quia per arbitrium rationis voluntati fit nuntium arbitrium rationis voluntati fit nuntium de faciendo vel eligendo: sed arbitrium de faciendo vel eligendo: sed arbitrium rationis in Angelo multo certius est, rationis in Angelo multo certius est, quam in homine ergo etiam facultas quam in homine ergo etiam facultas voluntatis, sive libertas inclinandæ vo- voluntatis, sive libertas inclinandæ vo- luntatis ad faciendum vel eligendum luntatis ad faciendum vel eligendum quodcumque voluerit, major erit in An- quodcumque voluerit, major erit in An- gelo, quam in homine. gelo, quam in homine.

5. Adhuc, Liberum arbitrium est in 5. Adhuc, Liberum arbitrium est in Deo, in Angelo, et in homine: et constat, Deo, in Angelo, et in homine: et constat,

tentiarum, Dist. III, Art. 7 et 8. Tom. XXVII. tentiarum, Dist. III, Art. 7 et 8. Tom. XXVII.

IN II P. SUM. THEOL. TRACT. IV, QUÆST. 16. IN II P. SUM. THEOL. TRACT. IV, QUÆST. 16.

quod libertas completissima est in Deo : quod libertas completissima est in Deo : ille enim sufficit sibi ad quocumque vult ille enim sufficit sibi ad quocumque vult faciendum vel eligendum, sive in se, faciendum vel eligendum, sive in se, sive in creaturis sibi subjectis: ad quod sive in creaturis sibi subjectis: ad quod non sufficit nec Angelus, nec homo: non sufficit nec Angelus, nec homo: cum ergo liberum arbitrium non sit in cum ergo liberum arbitrium non sit in Angelo, nec in homine, nisi per aliquam Angelo, nec in homine, nisi per aliquam similitudinem ad Deum, cumque Ange- similitudinem ad Deum, cumque Ange- lus per similitudinem plus accedat ad lus per similitudinem plus accedat ad Deum, quam homo, videtur liberum Deum, quam homo, videtur liberum esse arbitrium plus in Angelo, quam in esse arbitrium plus in Angelo, quam in homine. homine.

.6. Adhuc, Perfectior et liberior est .6. Adhuc, Perfectior et liberior est ad faciendum et eligendum potentia ad faciendum et eligendum potentia completa per habitum concreatum sibi, completa per habitum concreatum sibi, quam potentia non habens habitum nisi quam potentia non habens habitum nisi acquisitum per assuetudinem vel doctri- acquisitum per assuetudinem vel doctri- nam: Angeli ad faciendum et eligendum nam: Angeli ad faciendum et eligendum et arbitrandum completi sunt per habi- et arbitrandum completi sunt per habi- tum concreatum sibi homo vero non tum concreatum sibi homo vero non nisi per habitum acquisitum per assue- nisi per habitum acquisitum per assue- tudinem vel doctrinam : cujus signum tudinem vel doctrinam : cujus signum est, quod pueri non sciunt statim eligere est, quod pueri non sciunt statim eligere et facere et arbitrari, sed exigitur tempus et facere et arbitrari, sed exigitur tempus quo per assuetudinem et experimentum quo per assuetudinem et experimentum et doctrinam ad ista sufficiant. Sed et doctrinam ad ista sufficiant. Sed perfectiorem potentiam ad faciendum, perfectiorem potentiam ad faciendum, eligendum, et arbitrandum, sequitur eligendum, et arbitrandum, sequitur major libertas ad eadem. Ergo major major libertas ad eadem. Ergo major libertas ad faciendum, eligendum, et libertas ad faciendum, eligendum, et arbitrandum, est in Angelo, quam in arbitrandum, est in Angelo, quam in homine. homine.

. Ad omnia hæc respondent quidam, . Ad omnia hæc respondent quidam, quod libertas a coactione æqualis est in quod libertas a coactione æqualis est in Angelo et in homine. Angelo et in homine.

Et sex argumenta inducta non proce- Et sex argumenta inducta non proce- dunt: quia dunt: quia

1. Fundantur super quoddam falsum, 1. Fundantur super quoddam falsum, super hoc scilicet, quod major libertas super hoc scilicet, quod major libertas arbitrii sequatur ad majorem vel mino- arbitrii sequatur ad majorem vel mino- rem nobilitatem naturæ intellectualis : rem nobilitatem naturæ intellectualis : et hoc dictum est falsum : dicentes et hoc dictum est falsum : dicentes libertatem arbitrii non esse in Angelo libertatem arbitrii non esse in Angelo vel in anima rationali ex hoc, quod est vel in anima rationali ex hoc, quod est intellectualis naturæ vel rationalis, sed intellectualis naturæ vel rationalis, sed ex quadam dignitate quæ a Deo fluit in ex quadam dignitate quæ a Deo fluit in Angelum, vel in animam rationalem. Angelum, vel in animam rationalem. Sed non determinant quæ sit illa digni- Sed non determinant quæ sit illa digni-

213 213

tas propter quod insufficiens est eorum tas propter quod insufficiens est eorum responsio. responsio.

Adhuc, Aristoteles, Gregorius Nysse- Adhuc, Aristoteles, Gregorius Nysse- nus, et Joannes Damascenus, concorditer nus, et Joannes Damascenus, concorditer dicunt et probant, quod libertas agendi dicunt et probant, quod libertas agendi vel eligendi, de ratione voluntarii est in vel eligendi, de ratione voluntarii est in homine: voluntarium autem est, ut homine: voluntarium autem est, ut iidem dicunt, cujus principium est in iidem dicunt, cujus principium est in ipso consciente singularia, sive singula- ipso consciente singularia, sive singula- res circumstantias in quibus est actus. res circumstantias in quibus est actus. Ergo in quacumque natura principium Ergo in quacumque natura principium agendi et eligendi et arbitrandi de singu- agendi et eligendi et arbitrandi de singu- laribus circumstantiis est intus ex prin- laribus circumstantiis est intus ex prin- cipio naturali et essentiali, in illa est cipio naturali et essentiali, in illa est per naturam liberum arbitrium sive li- per naturam liberum arbitrium sive li- bertas arbitrii. In natura intellectuali bertas arbitrii. In natura intellectuali per hoc quod est intellectualis sive ra- per hoc quod est intellectualis sive ra- tionalis, principium agendi et eligendi tionalis, principium agendi et eligendi est intra : et similiter principium ar- est intra : et similiter principium ar- bitrandi de circumstantiis in quibus bitrandi de circumstantiis in quibus est actus : ergo libertas arbitrii sequi- est actus : ergo libertas arbitrii sequi- tur naturam intellectualem tur naturam intellectualem per hoc per hoc quod est intellectualis ergo non valet quod est intellectualis ergo non valet responsio inducta. responsio inducta.

2. Aliter tamen objicitur in contrarium : 2. Aliter tamen objicitur in contrarium : Dicit beatus Bernardus in libro de Dicit beatus Bernardus in libro de Libero arbitrio : « Libertas a necessitate, Libero arbitrio : « Libertas a necessitate, nec peccato nec miseria amittitur, nec nec peccato nec miseria amittitur, nec per opposita istorum augetur, nec ple- per opposita istorum augetur, nec ple- nior est in homine, quam in Angelo, nec nior est in homine, quam in Angelo, nec e converso. Hac prærogativa conditor e converso. Hac prærogativa conditor rationalem creaturam insignivit, ut sic- rationalem creaturam insignivit, ut sic- ut sui juris suæque voluntatis, non coa- ut sui juris suæque voluntatis, non coa- ctionis est, quod bona est : ita et sui ctionis est, quod bona est : ita et sui juris existeret, ut non (nisi vellet) bona juris existeret, ut non (nisi vellet) bona vel mala faceret. » vel mala faceret. »

3. Adhuc, Bernardus, ibidem, distin- 3. Adhuc, Bernardus, ibidem, distin- guit triplicem libertatem, scilicet liber- guit triplicem libertatem, scilicet liber- tatem consilii, libertatem complaciti, et tatem consilii, libertatem complaciti, et libertatem a coactione sive a necessitate. libertatem a coactione sive a necessitate. Et dicit, quod « libertas a coactione se- Et dicit, quod « libertas a coactione se- quitur imaginen, libertas vero consilii quitur imaginen, libertas vero consilii et complaciti similitudinem: » sed imago et complaciti similitudinem: » sed imago tam in homine, quam in Angelo est se- tam in homine, quam in Angelo est se- cundum naturales potentias : ergo vi- cundum naturales potentias : ergo vi- detur, quod etiam libertas arbitrii insit detur, quod etiam libertas arbitrii insit homini et Angelo secundum naturales homini et Angelo secundum naturales potentias et sic præinducta nulla esse potentias et sic præinducta nulla esse videntur. videntur.

Sed contra. Sed contra.

214 214

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

4. Adhuc, Bernardus, ibidem, « Divi- 4. Adhuc, Bernardus, ibidem, « Divi- næ similitudinis summum gradum te- næ similitudinis summum gradum te- nent Angeli boni, nos infinum, Adam in nent Angeli boni, nos infinum, Adam in primo statu medium, dæmones nul- primo statu medium, dæmones nul- lum. » Constat ergo, quod cum in dæ- lum. » Constat ergo, quod cum in dæ- monibus sit libertas arbitrii, libertas monibus sit libertas arbitrii, libertas arbitrii non descendit in intellectualem arbitrii non descendit in intellectualem naturam per aliquam rationem sive di- naturam per aliquam rationem sive di- gnitatem similitudinis ad Deum. gnitatem similitudinis ad Deum.

IN CONTRARIUM tamen omnium horum IN CONTRARIUM tamen omnium horum objicitur: quia objicitur: quia

1. Videtur esse major libertas in ho- 1. Videtur esse major libertas in ho- mine, quam in Angelo. Libertas enim ex mine, quam in Angelo. Libertas enim ex vertibilitate voluntatis videtur inesse : vertibilitate voluntatis videtur inesse : sed magis vertibilis est homo, quam sed magis vertibilis est homo, quam Angelus cujus signum est, quia homo Angelus cujus signum est, quia homo vertibilis est in bonum et in malum sicut vertibilis est in bonum et in malum sicut vult et quando vertitur in malum, ite- vult et quando vertitur in malum, ite- rum potest redire in bonum: quod non rum potest redire in bonum: quod non potest Angelus ergo videtur, quod potest Angelus ergo videtur, quod major libertas sit in homine, quam in major libertas sit in homine, quam in Angelo. Angelo.

- -

2. Adhuc, Libertas, ut dicit Bernar- 2. Adhuc, Libertas, ut dicit Bernar- dus, sequitur imaginem: sed expresse dus, sequitur imaginem: sed expresse dicitur, Genes. 1, 26: Faciamus homi- dicitur, Genes. 1, 26: Faciamus homi- nem ad imaginem et similitudinem no- nem ad imaginem et similitudinem no- stram quod non expresse dicitur de stram quod non expresse dicitur de Angelo ergo sicut imago expressior Angelo ergo sicut imago expressior est in homine quam in Angelo, ita est in homine quam in Angelo, ita videtur libertas major esse in homine videtur libertas major esse in homine quam in Angelo. quam in Angelo.

probatio est, quia neutri inest per alte- probatio est, quia neutri inest per alte- rum ergo libertas arbitrii æqualis est rum ergo libertas arbitrii æqualis est in Angelo et in homine. in Angelo et in homine.

SOLUTIO. Sicut dicit Magister in libro SOLUTIO. Sicut dicit Magister in libro II Sententiarum, distinct. XXV, cap. II Sententiarum, distinct. XXV, cap. Est namque triplex libertas, scilicet a Est namque triplex libertas, scilicet a coactione sive ex necessitate, a peccato, coactione sive ex necessitate, a peccato, et a miseria'. Libertas a coactione tripli- et a miseria'. Libertas a coactione tripli- cem habet gradum, scilicet quod in qui- cem habet gradum, scilicet quod in qui- busdam nec habet cogens ad malum vel busdam nec habet cogens ad malum vel ad bonum, nec inclinans ad malum. Et ad bonum, nec inclinans ad malum. Et sic est in Angelo bono, sed non in An- sic est in Angelo bono, sed non in An- gelo malo et sic etiam in homine gelo malo et sic etiam in homine bono, sed non in homine malo quia bono, sed non in homine malo quia dicit Gregorius, quod « peccatum quod dicit Gregorius, quod « peccatum quod per poenitentiam citius non deletur, suo per poenitentiam citius non deletur, suo pondere ad aliud trahit. » pondere ad aliud trahit. »

In quibusdam non habet cogens ad In quibusdam non habet cogens ad bonum vel ad malum: tamen infirmita- bonum vel ad malum: tamen infirmita- tis aliquid habet ad bonum, sicut in tis aliquid habet ad bonum, sicut in homine, quem pondus carnis facit infir- homine, quem pondus carnis facit infir- mum ad bonum. Sapientiæ, ix, 15: mum ad bonum. Sapientiæ, ix, 15: Corpus quod corrumpitur aggravat Corpus quod corrumpitur aggravat animam, et terrena inhabitatio deprimit animam, et terrena inhabitatio deprimit sensum multa cogitantem. Et, ibidem, sensum multa cogitantem. Et, ibidem, . 14 Cognitiones mortalium sunt . 14 Cognitiones mortalium sunt timidæ, et incertæ providentiæ nostræ. timidæ, et incertæ providentiæ nostræ. Propter quod etiam remediabile dicitur Propter quod etiam remediabile dicitur peccatum hominis, et non Angeli. Unde peccatum hominis, et non Angeli. Unde Gregorius in Moralibus : « Angelorum Gregorius in Moralibus : « Angelorum

IN CONTRARIUM Omnium istorum obji- spiritus idcirco irremissibiliter peccavit, IN CONTRARIUM Omnium istorum obji- spiritus idcirco irremissibiliter peccavit, ciunt quidam dicentes, quod ciunt quidam dicentes, quod

1. Libertas arbitrii consistit in verti- 1. Libertas arbitrii consistit in verti- bilitate voluntatis ad bonum et ad ma- bilitate voluntatis ad bonum et ad ma- lum sed vertibilitas illa causatur ex lum sed vertibilitas illa causatur ex hoc, quod creatura rationalis ex Deo hoc, quod creatura rationalis ex Deo est et ex nihilo : sed esse ex Deo et ex est et ex nihilo : sed esse ex Deo et ex nihilo æqualiter convenit Angelo et ani- nihilo æqualiter convenit Angelo et ani- mæ rationali ergo libertas arbitrii con- mæ rationali ergo libertas arbitrii con- venit utrique æqualiter. venit utrique æqualiter.

2. Adhuc, Libertas sequitur volunta- 2. Adhuc, Libertas sequitur volunta- tem intellectualem sive rationalem: sed tem intellectualem sive rationalem: sed voluntas intellectualis sive rationalis ex voluntas intellectualis sive rationalis ex æquo inest Angelo et homini cujus æquo inest Angelo et homini cujus

1 Cf. II Sententiarum, Dist XXV, cap. 1. Tom. 1 Cf. II Sententiarum, Dist XXV, cap. 1. Tom. XXVII nostræ editionis Opp. B. Alberti, XXVII nostræ editionis Opp. B. Alberti, pag. 434. Cf. etiam comment. B. Alberti in hunc pag. 434. Cf. etiam comment. B. Alberti in hunc

quia Angeli tanto robustius stare pot- quia Angeli tanto robustius stare pot- erant, quanto cos carnis fragilitas non erant, quanto cos carnis fragilitas non aggravabat. Homo vero post culpam aggravabat. Homo vero post culpam veniam meruit, quia per carnale corpus veniam meruit, quia per carnale corpus aliquid quo semetipso minor esset, aliquid quo semetipso minor esset, accepit. » Idem per omnia dicunt Grego- accepit. » Idem per omnia dicunt Grego- rius Nyssenus, et Damascenus, et in- rius Nyssenus, et Damascenus, et in- ducunt illud Genesis, vi, 3]: Non per- ducunt illud Genesis, vi, 3]: Non per- manebit spiritus meus in homine in. manebit spiritus meus in homine in. æternum, quia caro est. Quod expo- æternum, quia caro est. Quod expo- nuut de spiritu indignationis divinæ. Ac nuut de spiritu indignationis divinæ. Ac si dicat Spiritus indignationis meæ non si dicat Spiritus indignationis meæ non erit in homine in æternum, sicut fuit in erit in homine in æternum, sicut fuit in

locum, Art. 7, pag. 439 ejusdem tomi. locum, Art. 7, pag. 439 ejusdem tomi.

2 2

© Vulgata habet, Cogitationes. © Vulgata habet, Cogitationes.

Ad 1. Ad 1.

IN II P. SUM. THEOL. TRACT. IV, QUÆST. 16. IN II P. SUM. THEOL. TRACT. IV, QUÆST. 16.

Angelo peccante, quia infirmitate carnis Angelo peccante, quia infirmitate carnis deprimitur et ideo remediabile est pec- deprimitur et ideo remediabile est pec- catum ejus, quod non fuit in Angelo. catum ejus, quod non fuit in Angelo. Tertius gradus ejusdem libertatis est Tertius gradus ejusdem libertatis est privatio a coactione agentis et necessi- privatio a coactione agentis et necessi- tatem imponentis et sic æqualiter est tatem imponentis et sic æqualiter est in Angelis bonis et malis, et in homini- in Angelis bonis et malis, et in homini- bus bonis et malis, et in damnatis et non bus bonis et malis, et in damnatis et non damnatis in nullo enim istorum habet damnatis in nullo enim istorum habet aliquid cogens sive necessitatem impo- aliquid cogens sive necessitatem impo- nens, sed libere vult quod vult, et libere nens, sed libere vult quod vult, et libere eligit quod eligit, et libere facit quod ex eligit quod eligit, et libere facit quod ex voluntate facit. Et causa, quod æqualiter voluntate facit. Et causa, quod æqualiter est in eis, est quod fundatur super pri- est in eis, est quod fundatur super pri- vationem cogentis et privationem impo- vationem cogentis et privationem impo- nentis necessitatem, quæ cum pura sit nentis necessitatem, quæ cum pura sit et omnimoda privatio, in omnibus, non et omnimoda privatio, in omnibus, non potest intelligi, quod secundum magis potest intelligi, quod secundum magis et minus insit eis, quia non potest et minus insit eis, quia non potest intelligi, quod privatio pura et omnimo- intelligi, quod privatio pura et omnimo- na secundum magis et minus insit di- na secundum magis et minus insit di- versis, quia privatio talis non potest versis, quia privatio talis non potest recipere intensionem et remissionem. recipere intensionem et remissionem.

Libertas autem a peccato, maxime est Libertas autem a peccato, maxime est in Deo, et post hoc in Angelo bono, in Deo, et post hoc in Angelo bono, post hoc in homine bono nulla in ho- post hoc in homine bono nulla in ho- mine malo, et nulla in dæmone. Et mine malo, et nulla in dæmone. Et similiter est in libertate a miseria. Hæ similiter est in libertate a miseria. Hæ enin libertates dicuntur per elongatio- enin libertates dicuntur per elongatio- nem a peccato, et a miseria, quæ maxi- nem a peccato, et a miseria, quæ maxi- me est in Deo, secundo in Angelo bono, me est in Deo, secundo in Angelo bono, tertio in homine bono : nulla in homine tertio in homine bono : nulla in homine malo, nulla in dæmone. Quia sicut di. malo, nulla in dæmone. Quia sicut di. citur, Proverb. xiv, 34 Miseros facit citur, Proverb. xiv, 34 Miseros facit populos peccatum. Et hoc, ut dicit Au- populos peccatum. Et hoc, ut dicit Au- gustinus, notavit Deus quando dixit, gustinus, notavit Deus quando dixit, Genes. 11, 9 Adam, ubi es? hoc est, Genes. 11, 9 Adam, ubi es? hoc est, vide in quanta miseria propter peccatum vide in quanta miseria propter peccatum transgressionis es. transgressionis es.

His habitis, facile est respondere ad His habitis, facile est respondere ad objecta. objecta.

AD PRIMUM ergo dicendum, quod li- AD PRIMUM ergo dicendum, quod li- bertas a coactione propter causam quæ bertas a coactione propter causam quæ dicta est, quia scilicet in pura et omni- dicta est, quia scilicet in pura et omni- moda privatione coactionis consistit, moda privatione coactionis consistit, æqualis est in Angelis superioribus et in- æqualis est in Angelis superioribus et in- ferioribus, et in homine: sed quantum ferioribus, et in homine: sed quantum ad inclinantia ad bonum et ad malum, ad inclinantia ad bonum et ad malum, cum essentia simplicior, et perspicacitas cum essentia simplicior, et perspicacitas

215 215

intelligentiæ major de natura sui sint in- intelligentiæ major de natura sui sint in- clinantia ad bonum plusquam essentia clinantia ad bonum plusquam essentia minus simplex, et perspicacitas intelli- minus simplex, et perspicacitas intelli- gentiæ minor: propter quod etiam dicit gentiæ minor: propter quod etiam dicit Aristoteles in X Ethicorum, quod « id Aristoteles in X Ethicorum, quod « id cujus natura est simplex, una sola et sim- cujus natura est simplex, una sola et sim- plici gaudet operatione: » quantum ad plici gaudet operatione: » quantum ad hoc non est æqualis, sed major libertas hoc non est æqualis, sed major libertas est in Angelo, quam in homine. est in Angelo, quam in homine.

OMNINO eodem modo dicendum est ad OMNINO eodem modo dicendum est ad sequens quia hoc eodem modo intelli- sequens quia hoc eodem modo intelli- gitur. gitur.

PER IDEM patet solutio ad sequens : PER IDEM patet solutio ad sequens : quia illa tria super idem fundantur. quia illa tria super idem fundantur.

AD ALIUD dicendum, quod arbitrium AD ALIUD dicendum, quod arbitrium quod est actus rationis de faciendo vel quod est actus rationis de faciendo vel eligendo, lucidius est in Angelo quam in eligendo, lucidius est in Angelo quam in homine, et clarius nuntiat voluntati: et homine, et clarius nuntiat voluntati: et per hoc etiam voluntas sequens in An- per hoc etiam voluntas sequens in An- gelo magis inclinatur ad rectum et ad gelo magis inclinatur ad rectum et ad bonum, quam in homine. Non tamen bonum, quam in homine. Non tamen propter hoc obligatur in Angelo, vel co- propter hoc obligatur in Angelo, vel co- gitur in homine: sed in utroque manet gitur in homine: sed in utroque manet libertas in hoc, quod in utroque est po- libertas in hoc, quod in utroque est po- testas libere faciendi quod vult sine obli- testas libere faciendi quod vult sine obli- gatione vel coactione alicujus. gatione vel coactione alicujus.

AD ALIUD dicendum, quod Angelus ma- AD ALIUD dicendum, quod Angelus ma- gis accidit in similitudinem libertatis ad gis accidit in similitudinem libertatis ad Deum, quam homo, et ideo magis incli- Deum, quam homo, et ideo magis incli- natur ut libere velit bonum: sed tamen natur ut libere velit bonum: sed tamen propter accessum illum Angelus non propter accessum illum Angelus non obligatur, sicut nec propter minorem ac- obligatur, sicut nec propter minorem ac- cessum homo cogitur ad unum vel ad cessum homo cogitur ad unum vel ad alterum. alterum.

AD ALIUD dicendum, quod hoc non AD ALIUD dicendum, quod hoc non probat, nisi quod Angelus magis dispo- probat, nisi quod Angelus magis dispo- situs est ad libere volendum bonum, situs est ad libere volendum bonum, quam homo: sed non probat, quod An- quam homo: sed non probat, quod An- gelus obligetur ad aliquid, vel homo co- gelus obligetur ad aliquid, vel homo co- gatur ad aliquid eorum quæ in ipsis gatur ad aliquid eorum quæ in ipsis sunt, ut dicit Aristoteles in II Ethico- sunt, ut dicit Aristoteles in II Ethico- rum, quorum nos sumus causa et agen- rum, quorum nos sumus causa et agen- di principium, et conscientes singulares di principium, et conscientes singulares circumstantias in quibus est actus. circumstantias in quibus est actus.

AD ALIUD dicendum, quod sine dubio AD ALIUD dicendum, quod sine dubio illa responsio insufficiens est, sicut pro- illa responsio insufficiens est, sicut pro- bant objectiones factæ in contrarium, bant objectiones factæ in contrarium, nisi dicatur, quod illa dignitas quæ a Deo nisi dicatur, quod illa dignitas quæ a Deo

Ad 2. Ad 2.

Ad 3. Ad 3.

Ad 4. Ad 4.

Ad 5. Ad 5.

Ad 6. Ad 6.

Ad 1. Ad 1.

Ad 2. Ad 2.

Ad 3. Ad 3.

Ad 4. Ad 4.

Ad object. 1. Ad object. 1.

Ad object. 2. Ad object. 2.

216 216

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

descendit in animam rationalem et in descendit in animam rationalem et in Angelum, et quod ipsa natura intelle- Angelum, et quod ipsa natura intelle- ctualis elevatur super materiam et natu- ctualis elevatur super materiam et natu- ram, ita quod ex ipsa elevatione causa et ram, ita quod ex ipsa elevatione causa et liberum principium efficitur omnium liberum principium efficitur omnium suarum actionum et electionum: quia, suarum actionum et electionum: quia, sicut dicit Damascenus in libro Il de Fide sicut dicit Damascenus in libro Il de Fide orthodoxa, ubi de libero arbitrio sermo orthodoxa, ubi de libero arbitrio sermo est, hoc est de eo quod in nobis est, pri- est, hoc est de eo quod in nobis est, pri- mo quidem habet quæstionem, si est mo quidem habet quæstionem, si est quid in nobis'. quid in nobis'.

AD ALIUD dicendum, quod dictum bea- AD ALIUD dicendum, quod dictum bea- ti Bernardi verum est quantum ad liber- ti Bernardi verum est quantum ad liber- tatem a coactione, secundum quod liber- tatem a coactione, secundum quod liber- tas illa dicit puram et omnimodam tas illa dicit puram et omnimodam privationem coactionis et nihil plus. privationem coactionis et nihil plus. AD ALIUD dicendum, quod libertas a AD ALIUD dicendum, quod libertas a coactione sequitur imaginem, ut dicit coactione sequitur imaginem, ut dicit beatus Bernardus et naturales potentias beatus Bernardus et naturales potentias imaginis quia imago est in naturalibus. imaginis quia imago est in naturalibus. Libertas autem consilii et complaciti se- Libertas autem consilii et complaciti se- quuntur similitudinem quæ est in gra- quuntur similitudinem quæ est in gra- tuitis. Et quod concluditur, quod respon- tuitis. Et quod concluditur, quod respon- sio est insufficiens, concedendum est. sio est insufficiens, concedendum est.

AD ALIUD dicendum similiter, quod li- AD ALIUD dicendum similiter, quod li- bertas arbitrii est in homine et in Angelo, bertas arbitrii est in homine et in Angelo, per hoc quod principium agendi et eli- per hoc quod principium agendi et eli- gendi est in ipsis conscientibus singulares gendi est in ipsis conscientibus singulares circumstantias in quibus est actus. Et circumstantias in quibus est actus. Et verum est, quod hoc sicut omne aliud verum est, quod hoc sicut omne aliud bonum in intellectualem naturam crea- bonum in intellectualem naturam crea- tam descendit a Deo. tam descendit a Deo.

AD ID quod objicitur in contrarium, AD ID quod objicitur in contrarium, probando quod major libertas sit in ho- probando quod major libertas sit in ho- mine, quam in Angelo, dicendum quod mine, quam in Angelo, dicendum quod nihil valet, et fundatur super quoddam nihil valet, et fundatur super quoddam falsum, scilicet quod major vel minor falsum, scilicet quod major vel minor vertibilitas sit causa majoris vel minoris vertibilitas sit causa majoris vel minoris libertatis hæc enim non est causa majo- libertatis hæc enim non est causa majo- ris vel minoris libertatis, sed potius hoc ris vel minoris libertatis, sed potius hoc quod in ipsa natura intellectuali est, et quod in ipsa natura intellectuali est, et non extra ipsam, quod liberum sit prin- non extra ipsam, quod liberum sit prin- cipium et causa suarum electionum et cipium et causa suarum electionum et actionum. actionum.

: :

AD ALIUD dicendum, quod licet expres- AD ALIUD dicendum, quod licet expres- se ibi non dicatur Angelus ad imaginem, se ibi non dicatur Angelus ad imaginem, tamen, Ezechiel. xxvi, 12, sub typo re- tamen, Ezechiel. xxvi, 12, sub typo re-

1S. J. DAMASCENUS, Lib. II de Fide orthodoxa, 1S. J. DAMASCENUS, Lib. II de Fide orthodoxa,

gis Tyri de Angelo dicitur: Tu signacu- gis Tyri de Angelo dicitur: Tu signacu- lum similitudinis, plenus sapientia, et lum similitudinis, plenus sapientia, et perfectus decore. Super quod dicit Gre- perfectus decore. Super quod dicit Gre- gorius, quod « ex eo quod in Angelo gorius, quod « ex eo quod in Angelo subtilior et nobilior est natura quam in subtilior et nobilior est natura quam in homine, eo in Angelo imago Dei magis homine, eo in Angelo imago Dei magis est expressa. » est expressa. »

AD ALIUD dicendum, quod libertas ar- AD ALIUD dicendum, quod libertas ar- bitrii in quantum est a coactione simpli- bitrii in quantum est a coactione simpli- ci, quæ non dicit nisi privationem puram ci, quæ non dicit nisi privationem puram et omnimodam cogentis et necessitatem et omnimodam cogentis et necessitatem imponentis, æqualis est in Angelo et in imponentis, æqualis est in Angelo et in homine: in aliis tamen non est æqualis, homine: in aliis tamen non est æqualis,

ut dictum est. ut dictum est.

Adob Adob

AD ULTIMUM dicendum, quod voluntas Ad obi AD ULTIMUM dicendum, quod voluntas Ad obi intellectualis æqualis est in homine et in intellectualis æqualis est in homine et in Angelo quantum ad libertatem a coa- Angelo quantum ad libertatem a coa- ctione necessitatem imponentis, sed non ctione necessitatem imponentis, sed non in aliis, ut dictum est. in aliis, ut dictum est.

MEMBRUM IV. MEMBRUM IV.

Utrum libertas arbitrii æqualiter conve- Utrum libertas arbitrii æqualiter conve- niat omni Angelo, vel secundum plus niat omni Angelo, vel secundum plus el minus uni, quam alteri? el minus uni, quam alteri?

QUARTO quæritur, Utrum libertas arbi- QUARTO quæritur, Utrum libertas arbi- trii æqualiter conveniat omni Angelo, trii æqualiter conveniat omni Angelo, vel secundum plus et minus uni, quam vel secundum plus et minus uni, quam alteri? alteri?

Et videtur, quod secundum plus et Et videtur, quod secundum plus et minus. minus.

1. Ex quo enim major libertas sequitur 1. Ex quo enim major libertas sequitur ad subtiliorem intelligentiam et simpli- ad subtiliorem intelligentiam et simpli- ciorem essentiam, et in simplicitate es- ciorem essentiam, et in simplicitate es- sentiæ et subtilitate intelligentiæ diffe- sentiæ et subtilitate intelligentiæ diffe- rentes sunt Angeli, videtur quod in rentes sunt Angeli, videtur quod in libertate arbitrii differentes sint: et sic libertate arbitrii differentes sint: et sic unus habet majorem libertatem, quam unus habet majorem libertatem, quam alius. alius.

2. Adhuc, Secundum hierarchias et 2. Adhuc, Secundum hierarchias et ordines distincti sunt Angeli, ita quod ordines distincti sunt Angeli, ita quod illi de prima hierarchia a beato Dionysio illi de prima hierarchia a beato Dionysio

cap. 25. cap. 25.

IN II P. SUM. THEOL. TRACT. IV, QUÆST. 16. IN II P. SUM. THEOL. TRACT. IV, QUÆST. 16.

in libro de Cœlesti hierarchia, dicuntur in libro de Cœlesti hierarchia, dicuntur divinum agalma, eo quod similitudo divinum agalma, eo quod similitudo Dei expressius relucet in eis, quam Dei expressius relucet in eis, quam in aliis sed ista relucentia similitudinis in aliis sed ista relucentia similitudinis accipitur secundum participationem bo- accipitur secundum participationem bo- nitatum a Deo descendentium in ipsos: nitatum a Deo descendentium in ipsos: sed præcipua bonitatum est libertas: illa sed præcipua bonitatum est libertas: illa ergo in superioribus expressius resplen- ergo in superioribus expressius resplen- det, quam in inferioribus ad similitudi- det, quam in inferioribus ad similitudi- nem Dei. nem Dei.

3. Adhuc, Secundum ordinem causa- 3. Adhuc, Secundum ordinem causa- rum in philosophia a Philosophis deter- rum in philosophia a Philosophis deter- minatum, bonitates primæ causæ magis minatum, bonitates primæ causæ magis resplendent in proxima secunda causa resplendent in proxima secunda causa juxta primam, et potentiores sunt quam juxta primam, et potentiores sunt quam in tertia et quarta, et sic deinceps: ergo in tertia et quarta, et sic deinceps: ergo in ordine Angelorum ad Deum idem est: in ordine Angelorum ad Deum idem est: quia si in naturalibus est ordo, multo quia si in naturalibus est ordo, multo magis in divinis: quia magis ordinata magis in divinis: quia magis ordinata sunt divina, quam naturalia. Cum ergo sunt divina, quam naturalia. Cum ergo præcipua bonitatum sit libertas arbitrii, præcipua bonitatum sit libertas arbitrii, in superioribus Angelis proximis Deo erit in superioribus Angelis proximis Deo erit libertas potentior, quam in inferioribus. libertas potentior, quam in inferioribus.

4. Adhuc, In humanis sic est, quod in- 4. Adhuc, In humanis sic est, quod in- ferior qui respicere habet ad præceptum ferior qui respicere habet ad præceptum superioris, non est æqualis libertatis ad superioris, non est æqualis libertatis ad agendum et eligendum quæ vult cum agendum et eligendum quæ vult cum superiori. Cum ergo subjectio et præla- superiori. Cum ergo subjectio et præla- tio sit in Angelis, ad quam, ut dicit Dio- tio sit in Angelis, ad quam, ut dicit Dio- nysius in Coelesti hierarchia, prælatio et nysius in Coelesti hierarchia, prælatio et subjectio humana exemplata est, videtur subjectio humana exemplata est, videtur quod in subjecto Angelo non sit æqualis quod in subjecto Angelo non sit æqualis libertas, sicut in Angelo prælato. libertas, sicut in Angelo prælato.

5. Adhuc, Secundum jura canonica et 5. Adhuc, Secundum jura canonica et civilia, subditus liberum consensum ad civilia, subditus liberum consensum ad facienda vel eligenda non habet sine li- facienda vel eligenda non habet sine li- centia superioris. Cum ergo in Angelis centia superioris. Cum ergo in Angelis sint prælati et subjecti, subjectus liberum sint prælati et subjecti, subjectus liberum consensum ad agenda et eligenda non consensum ad agenda et eligenda non habet, sed prælatus habet liberum con- habet, sed prælatus habet liberum con- sensum ad hæc ergo differens libertas sensum ad hæc ergo differens libertas secundum plus et minus est prælato, et secundum plus et minus est prælato, et subjecto. subjecto.