102 102

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

Abubaker, et Alpharabii et aliorum. Et Abubaker, et Alpharabii et aliorum. Et est hæc, quod omne quod incipit esse, est hæc, quod omne quod incipit esse, prius est in potentia quam in actu: om prius est in potentia quam in actu: om nis autem potentia in materia est subje- nis autem potentia in materia est subje- cta privationi si ergo cœlum et motus cta privationi si ergo cœlum et motus coeli incipiunt esse, prius fuerunt in po- coeli incipiunt esse, prius fuerunt in po- tentia quam in actu, et de potentia exi- tentia quam in actu, et de potentia exi- verunt ad actum sed exitus de potentia verunt ad actum sed exitus de potentia ad actum, est motus: ergo ante primum ad actum, est motus: ergo ante primum motum cœli, qui principium omnis mo- motum cœli, qui principium omnis mo- tus est, secundum naturam fuit motus, tus est, secundum naturam fuit motus, quod est impossibile. Et hæc vita debilis quod est impossibile. Et hæc vita debilis est non enim concludit, nisi in his quæ est non enim concludit, nisi in his quæ fiunt secundum naturam. Nos autem di- fiunt secundum naturam. Nos autem di- cimus, quod coelum et materia quatuor cimus, quod coelum et materia quatuor elementorum a principio universi esse elementorum a principio universi esse quod est Deus, facta sunt per simplicem quod est Deus, facta sunt per simplicem voluntatem et per creationem: quæ au- voluntatem et per creationem: quæ au- sic fiunt, antequam fiant in actu, non sic fiunt, antequam fiant in actu, non sunt in potentia nisi causæ efficientis, et sunt in potentia nisi causæ efficientis, et non materiæ aliter enim (sicut in præ- non materiæ aliter enim (sicut in præ- habitis in quæstione de primo principio' habitis in quæstione de primo principio' ostensum est) non esset primum princi- ostensum est) non esset primum princi- pium universi esse, si præexigeret ma- pium universi esse, si præexigeret ma- teriam vel instrumentum : ens enim in teriam vel instrumentum : ens enim in potentia, ut in libro de Causis proba- potentia, ut in libro de Causis proba- tur, non est in potentia, nisi ad ens tur, non est in potentia, nisi ad ens necesse, quod est solum principium pri- necesse, quod est solum principium pri- mum, quod est principium universi esse, mum, quod est principium universi esse, et quod solum facit esse debere in omni- et quod solum facit esse debere in omni- bus quæ sunt. bus quæ sunt.

Quinta via est debilis valde, et sumi- Quinta via est debilis valde, et sumi- tur ex XI primæ philosophiæ, scilicet tur ex XI primæ philosophiæ, scilicet quod sit primum principium agens per quod sit primum principium agens per intellectum et voluntatem, et quandoque intellectum et voluntatem, et quandoque agit et quandoque non agit: tunc de po- agit et quandoque non agit: tunc de po- tentia agente fit actu agens: sed nihil edu- tentia agente fit actu agens: sed nihil edu- cit de potentia ad actum seipsum: ergo cit de potentia ad actum seipsum: ergo habebit alium diviniorem se qui extrahat habebit alium diviniorem se qui extrahat ipsum de potentia ad actum. Et hæc via ipsum de potentia ad actum. Et hæc via debilis est, ut diximus, et in quæstione de debilis est, ut diximus, et in quæstione de immutabilitate Dei improbata. Non enim immutabilitate Dei improbata. Non enim sequitur, quod Deus aliter se habuerit sequitur, quod Deus aliter se habuerit quam prius, sed quædam aliter se ha- quam prius, sed quædam aliter se ha- beant ad ipsum, quam prius quæ facta beant ad ipsum, quam prius quæ facta sunt ab ipso voluntas enim ejus et in- sunt ab ipso voluntas enim ejus et in- tellectus immutabiliter ab æterno sunt, tellectus immutabiliter ab æterno sunt,

1 Cf. supra, Tract. I, Quæst. 1 et seq. 1 Cf. supra, Tract. I, Quæst. 1 et seq.

ut hoc fiat nunc, et hoc nunc, ut unum- ut hoc fiat nunc, et hoc nunc, ut unum- quodque in suo tempore. Et est exem- quodque in suo tempore. Et est exem- plum Augustini de sole, qui quædam plum Augustini de sole, qui quædam objecta sibi illuminat, quæ ante non il- objecta sibi illuminat, quæ ante non il- luminavit et tamen non sequitur, quod luminavit et tamen non sequitur, quod sol mutatus sit, vel aliter se habeat, sol mutatus sit, vel aliter se habeat, quam prius, sed quædam ad illuminatio- quam prius, sed quædam ad illuminatio- nem suam aliter se habeant, quam prius. nem suam aliter se habeant, quam prius.

Sexta via est in qua multum gloriantur, Sexta via est in qua multum gloriantur, quod omne agens per voluntatem et in- quod omne agens per voluntatem et in- tellectum, si quandoque agens sit, et non tellectum, si quandoque agens sit, et non semper, indiget altero duorum, scilicet semper, indiget altero duorum, scilicet aut removente impedimentum suæ acti- aut removente impedimentum suæ acti- onis cum velit agere, et non possit pro- onis cum velit agere, et non possit pro- pter aliquod impedimentum suæ actio- pter aliquod impedimentum suæ actio- nis aut expergefaciente sive excitante nis aut expergefaciente sive excitante intellectum et voluntatem ejus, ut modo intellectum et voluntatem ejus, ut modo agat, cum ante non egerit. Et hoc pro- agat, cum ante non egerit. Et hoc pro- bant, quia sic est in nobis agentibus per bant, quia sic est in nobis agentibus per intellectum et voluntatem. Et ista via intellectum et voluntatem. Et ista via debilissima est probatur enim XI primæ debilissima est probatur enim XI primæ philosophiæ, quod intellectus Dei semper philosophiæ, quod intellectus Dei semper est in actu, et quod nihil accipit ab in- est in actu, et quod nihil accipit ab in- telligibilibus, sed potius ipse est causa telligibilibus, sed potius ipse est causa omnium intelligibilium. Et talis intelle- omnium intelligibilium. Et talis intelle- ctus non potest habere impedimentum, ctus non potest habere impedimentum, quin agat quando vult: nec potest ha- quin agat quando vult: nec potest ha- bere expergefaciens, cum ipse semper bere expergefaciens, cum ipse semper sit in actu, et nihil accipiat ab intelligi- sit in actu, et nihil accipiat ab intelligi- bili omne enim expergefaciens intelle- bili omne enim expergefaciens intelle- ctum qui in potentia est, sicut in nobis, ctum qui in potentia est, sicut in nobis, ab intelligibili est acceptum, sicut probat ab intelligibili est acceptum, sicut probat Aristoteles in III de Anima, cap. de mo- Aristoteles in III de Anima, cap. de mo- vente, quod antequam fiat motus per vo- vente, quod antequam fiat motus per vo- luntatem et appetitum, oportet quod fiat luntatem et appetitum, oportet quod fiat nuntium de appetibili ad quod movet : nuntium de appetibili ad quod movet : talis autem non est intellectus Dei, ut in talis autem non est intellectus Dei, ut in XI primæ philosophiæ demonstratum est. XI primæ philosophiæ demonstratum est.

Septima via est, quæ sumitur ex Septima via est, quæ sumitur ex XI primæ philosophiæ, et fundatur su- XI primæ philosophiæ, et fundatur su- per quasdam propositiones ibidem pro- per quasdam propositiones ibidem pro- batas, scilicet quod ordo sive inclinatio batas, scilicet quod ordo sive inclinatio motoris primi ad motum, est substantia motoris primi ad motum, est substantia sua, et voluntas sua : et ipsa substantia sua, et voluntas sua : et ipsa substantia sua est voluntas sua, et e converso: sic- sua est voluntas sua, et e converso: sic- ut ergo numquam defuit, nec deest, nec ut ergo numquam defuit, nec deest, nec deerit ei substantia, ita nec voluntas mo- deerit ei substantia, ita nec voluntas mo-

IN II P. SUM. THEOL. TRACT. I, QUÆST. 4. IN II P. SUM. THEOL. TRACT. I, QUÆST. 4.

vendi, nec ordo ad motum et mobile : vendi, nec ordo ad motum et mobile : ergo semper movit, movet, et movebit : ergo semper movit, movet, et movebit : sed ad motum sequitur mundum esse : sed ad motum sequitur mundum esse : ergo mundus semper fuit, est, et erit. ergo mundus semper fuit, est, et erit. Per hanc viam nihil concluditur : quia Per hanc viam nihil concluditur : quia licet in Deo in quo nihil est nisi Deus, licet in Deo in quo nihil est nisi Deus, idem sint substantia, voluntas, et ordo idem sint substantia, voluntas, et ordo ad motum tamen modus significandi ad motum tamen modus significandi non est idem, nec connotata sunt eadem, non est idem, nec connotata sunt eadem, nec subjecta voluntati subjecta sunt sub- nec subjecta voluntati subjecta sunt sub-

103 103

stantiæ, nec etiam ordini ad motum. Et stantiæ, nec etiam ordini ad motum. Et si fiat tale argumentum : Substantia ab si fiat tale argumentum : Substantia ab æterno non defuit et voluntas moven- æterno non defuit et voluntas moven- di vel causandi mundum est substantia : di vel causandi mundum est substantia : ergo voluntas movendi et causandi mun- ergo voluntas movendi et causandi mun- dum ab æterno non defuit. Incidit falla- dum ab æterno non defuit. Incidit falla- cia accidentis eo quod putatur idem cia accidentis eo quod putatur idem subjecto et accidenti inesse : et hoc non subjecto et accidenti inesse : et hoc non est necessarium. est necessarium.

QUÆSTIO INCIDENS PRIMA. QUÆSTIO INCIDENS PRIMA.

Utrum probari possit, quod mundus sit æternus, eo modo quo pro- Utrum probari possit, quod mundus sit æternus, eo modo quo pro- batur a quibusdam ? batur a quibusdam ?

DEINDE jam expeditis singulis quæ de DEINDE jam expeditis singulis quæ de opinionibus Philosophorum de hac ma- opinionibus Philosophorum de hac ma- teria loquentium dicenda videbantur,dis- teria loquentium dicenda videbantur,dis- putanda est hæc quæstio theologice, se- putanda est hæc quæstio theologice, se- cundum quod disputat eam beatus Augu- cundum quod disputat eam beatus Augu- stinus in libro II de Civitate Dei. stinus in libro II de Civitate Dei.

Et quærimus duo. Utrum probari pos- Et quærimus duo. Utrum probari pos- sit, quod mundus sit æternus, eo modo sit, quod mundus sit æternus, eo modo quo probatur a quibusdam ? quo probatur a quibusdam ?

Secundum, Utrum hæc duo compossi- Secundum, Utrum hæc duo compossi- bilia sunt secundum intellectum, scilicet bilia sunt secundum intellectum, scilicet quod mundus a Deo factus sit, et tamen quod mundus a Deo factus sit, et tamen duratione hoc modo sit æternus, quod duratione hoc modo sit æternus, quod duratio ejus initium non habuerit? duratio ejus initium non habuerit?

AD PRIMUM objiciunt quidam sic : AD PRIMUM objiciunt quidam sic :

1. Bonitas Dei causa efficiens est crea- 1. Bonitas Dei causa efficiens est crea- tionis mundi: sed ab æterno est bonus: tionis mundi: sed ab æterno est bonus: ergo ab æterno creavit mundum. ergo ab æterno creavit mundum.

2. Adhuc, Dionysius dicit, quod amor 2. Adhuc, Dionysius dicit, quod amor .divinus exstasim facit, et non sinit eum .divinus exstasim facit, et non sinit eum esse solum. Dupliciter autem facit exsta- esse solum. Dupliciter autem facit exsta- sim, ut ipse dicit Dionysius, ad genera- sim, ut ipse dicit Dionysius, ad genera- tionem Filii et processionem Spiritus tionem Filii et processionem Spiritus sancti, qui sicut divina lumina et divini sancti, qui sicut divina lumina et divini flores ab æterno pullulant ex eo : et ad flores ab æterno pullulant ex eo : et ad

creationem mundi : cum enim invidia creationem mundi : cum enim invidia longe relegata sit ab ipso, ut dicit Plato, longe relegata sit ab ipso, ut dicit Plato, voluit quod omnia participarent bonitate voluit quod omnia participarent bonitate sua, prout unicuique possibile fuit, et sua, prout unicuique possibile fuit, et nulli negavit commoda et utilia ad hoc nulli negavit commoda et utilia ad hoc pertinentia, per quæ bonitate sua parti- pertinentia, per quæ bonitate sua parti- cipare posset. Et hoc etiam dicit Boetius cipare posset. Et hoc etiam dicit Boetius in libro quinto de Consolatione philoso- in libro quinto de Consolatione philoso- phiæ. Et hic amor in Deo est ab æterno: phiæ. Et hic amor in Deo est ab æterno: Ergo sicut ab æterno fecit exstasim ge- Ergo sicut ab æterno fecit exstasim ge- nerationis Filii, et processionis Spiritus nerationis Filii, et processionis Spiritus sanctisic ab æterno fecit exstasim sanctisic ab æterno fecit exstasim creationis mundi. creationis mundi.

3. Adhuc, Causa voluntaria perfecta 3. Adhuc, Causa voluntaria perfecta efficitur ad opus tribus, scilicet si possit, efficitur ad opus tribus, scilicet si possit, si sciat, et si velit: Deus ab æterno po- si sciat, et si velit: Deus ab æterno po- tuit, scivit, et voluit creare mundum : tuit, scivit, et voluit creare mundum : ergo ab æterno creavit. ergo ab æterno creavit.

4. Adhuc, Mundus archetypus causa et 4. Adhuc, Mundus archetypus causa et exemplar est mundi sensibilis, ut dicit exemplar est mundi sensibilis, ut dicit Plato, et concordant cum eo Sancti : Plato, et concordant cum eo Sancti : mundus archetypus fuit ab æterno: ergo mundus archetypus fuit ab æterno: ergo mundus sensibilis fuit ab æterno. mundus sensibilis fuit ab æterno.

5. Adhuc, Deus ab æterno aut voluit 5. Adhuc, Deus ab æterno aut voluit et potuit creare mundum aut voluit, et potuit creare mundum aut voluit, sed non potuit: aut potuit, sed non vo- sed non potuit: aut potuit, sed non vo-

Solutio. Solutio.

104 104

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

luit. Si primo modo voluit et potuit: er- luit. Si primo modo voluit et potuit: er- go ab æterno creavit. Si secundo modo, go ab æterno creavit. Si secundo modo, scilicet quod voluit, sed non potuit: tunc scilicet quod voluit, sed non potuit: tunc ab æterno impotens fuit, quod blasphe- ab æterno impotens fuit, quod blasphe- mia est dicere de Deo. Si tertio modo, mia est dicere de Deo. Si tertio modo, scilicet quod potuit, sed noluit: sequitur scilicet quod potuit, sed noluit: sequitur tunc, quod invidus fuit, quod iterum est tunc, quod invidus fuit, quod iterum est blasphemia in Deum. Hæc objectio in blasphemia in Deum. Hæc objectio in simili casu, scilicet de generatione secun- simili casu, scilicet de generatione secun- di filii, et tertii, et sic deinceps, fuit Eu- di filii, et tertii, et sic deinceps, fuit Eu- nomii hæretici contra Augustinum in nomii hæretici contra Augustinum in libro XV de Trinitate 1. libro XV de Trinitate 1.

6. Adhuc, Si bonitas Dei causa crea- 6. Adhuc, Si bonitas Dei causa crea- tionis mundi est, et nihil aliud, ut dicunt tionis mundi est, et nihil aliud, ut dicunt Sancti et non ab æterno creavit : tunc Sancti et non ab æterno creavit : tunc bonitas Dei ante] fuit vacua, quam esset bonitas Dei ante] fuit vacua, quam esset plena quod magnum inconveniens vi- plena quod magnum inconveniens vi- detur esse, quod exuberans bonitas in detur esse, quod exuberans bonitas in ultima et perfectissima plenitudine um- ultima et perfectissima plenitudine um- quam vacua fuisse dicatur. quam vacua fuisse dicatur.

SOLUTIO. Dicendum, quod duplices SOLUTIO. Dicendum, quod duplices sunt causæ agentes. Quædam agunt per sunt causæ agentes. Quædam agunt per necessitatem naturæ, ut calidum calefa- necessitatem naturæ, ut calidum calefa- cit, et splendidum splendet et illæ sta- cit, et splendidum splendet et illæ sta- tim ut sunt, non de necessitate produ- tim ut sunt, non de necessitate produ- cunt effectum, nisi materia sit præsens in cunt effectum, nisi materia sit præsens in quam agant calidum enim non calefa- quam agant calidum enim non calefa- cit, nisi calefactibile sit præsens : et cit, nisi calefactibile sit præsens : et splendidum non illuminat, nisi illumi- splendidum non illuminat, nisi illumi- nabile sit præsens. Unde etiam si dare- nabile sit præsens. Unde etiam si dare- mus, quod Deus esset talis causa mundi mus, quod Deus esset talis causa mundi (quod tamen non est verum) non seque- (quod tamen non est verum) non seque- retur, quod si ipse ab æterno est, effe- retur, quod si ipse ab æterno est, effe- ctus ejus (qui mundus est) ab æterno es- ctus ejus (qui mundus est) ab æterno es- set oporteret enim primo producere set oporteret enim primo producere materiam, ex qua faceret mundum et materiam, ex qua faceret mundum et cum productio materiæ de necessitate cum productio materiæ de necessitate exigit tempus, eo quod ipsa temporalis exigit tempus, eo quod ipsa temporalis est secundum totum suum esse, in quo est secundum totum suum esse, in quo tempore incipiat, fiat, et perficiatur, tempore incipiat, fiat, et perficiatur, oportebat quod mora intercederet inter oportebat quod mora intercederet inter causam et causatum. Aliæ causæ sunt, causam et causatum. Aliæ causæ sunt, quæ a proposito agunt, ut dicit Aristote- quæ a proposito agunt, ut dicit Aristote- les in II Physicorum, et illæ dominium les in II Physicorum, et illæ dominium habent habent super suos actus et libertatem et super suos actus et libertatem et perfectio earum est, quod secundum or- perfectio earum est, quod secundum or-

1 S. Augustinus, Lib. XV de Trinitate, cap.2. 1 S. Augustinus, Lib. XV de Trinitate, cap.2.

dinem et dispositionem sapientiæ, et in- dinem et dispositionem sapientiæ, et in- clinationem bonitatis ad agendum secun- clinationem bonitatis ad agendum secun- dum libertatem quam habent ad agendum dum libertatem quam habent ad agendum quando volunt, et ubi volunt, et sicut quando volunt, et ubi volunt, et sicut volunt, convenienter et libere agant quid- volunt, convenienter et libere agant quid- quid agunt. Libere autem dico, quando. quid agunt. Libere autem dico, quando. gratis et sine merito propter solam suam gratis et sine merito propter solam suam bonitatem agunt, ut scilicet ea quæ effi- bonitatem agunt, ut scilicet ea quæ effi- ciunt, sua bonitate perfruantur prout ciunt, sua bonitate perfruantur prout unicuique possibile est secundum facul- unicuique possibile est secundum facul- tatem et analogiam propriæ naturæ. Et tatem et analogiam propriæ naturæ. Et talis causa prima agens est Deus: et sub. talis causa prima agens est Deus: et sub. ipsa secunda causa agens est Angelus. ipsa secunda causa agens est Angelus. Tertio loco est homo sapiens et bonus. Tertio loco est homo sapiens et bonus.

Si ergo quæritur, Quare Deus tunc et Si ergo quæritur, Quare Deus tunc et non ante creavit mundum? non ante creavit mundum?

Dicendum, quod secundum dispositio- Dicendum, quod secundum dispositio- nem sapientiæ et ordinem ante creari nem sapientiæ et ordinem ante creari non debuit. non debuit.

Et est similis quæstio quæ fit ab his Et est similis quæstio quæ fit ab his qui dicunt, Quare Christus tantum in- qui dicunt, Quare Christus tantum in- carnationem suam distulit? Ad quam re- carnationem suam distulit? Ad quam re- spondet Apostolus, ad Galat. iv, 4 : Ubi spondet Apostolus, ad Galat. iv, 4 : Ubi venit plenitudo temporis, misit Deus Fi- venit plenitudo temporis, misit Deus Fi- lium suum. Et vocat plenitudinem tem- lium suum. Et vocat plenitudinem tem- poris, tempus prædefinitum a Deo trini- poris, tempus prædefinitum a Deo trini-

tate. tate.

Si autem quæritur, Quare ante creare Si autem quæritur, Quare ante creare noluit? Secundum Augustinum fatua est noluit? Secundum Augustinum fatua est quæstio voluntatis enim divinæ causa quæstio voluntatis enim divinæ causa quærenda non est. Tamen ne sine respon- quærenda non est. Tamen ne sine respon- sione videamur esse, dicimus, quod sione videamur esse, dicimus, quod mundum ab æterno et ante tempus a mundum ab æterno et ante tempus a Deo creari non conveniebat secundum Deo creari non conveniebat secundum ordinem et dispositionem creantis. ordinem et dispositionem creantis.

Et plus dicimus, si quæritur, Quare Et plus dicimus, si quæritur, Quare non conveniebat ante creari ab æterno? non conveniebat ante creari ab æterno? Dicimus, quod non potuit creari ab æter- Dicimus, quod non potuit creari ab æter- no et hoc in sequenti articulo quæstio- no et hoc in sequenti articulo quæstio- nis ostendemus. nis ostendemus.

Si autem quæritur, Si possibile fuit Si autem quæritur, Si possibile fuit Deo creare mundum ab æterno? Dici- Deo creare mundum ab æterno? Dici- mus, quod de potentia possibile fuit, sed mus, quod de potentia possibile fuit, sed non secundum ordinem sapientiæ et dis- non secundum ordinem sapientiæ et dis- positionem, qua omnia ordinate facit positionem, qua omnia ordinate facit Deus, et nihil in ordinatum relinquit, sic- Deus, et nihil in ordinatum relinquit, sic- ut, Sapient. VII, 1, dicitur Attingit a ut, Sapient. VII, 1, dicitur Attingit a

Ad 1. Ad 1.

IN II P. SUM. THEOL. TRACT. I, QUÆST. 4. IN II P. SUM. THEOL. TRACT. I, QUÆST. 4.

fine usque ad finem fortiter, et disponit fine usque ad finem fortiter, et disponit omnia suaviter. Et, in eodem, x1, 21: omnia suaviter. Et, in eodem, x1, 21: Sed omnia in mensura, et numero, et Sed omnia in mensura, et numero, et pondere disposuisti. Ubi dicit Augusti- pondere disposuisti. Ubi dicit Augusti- nus, quod omnia disposuit in se nume- nus, quod omnia disposuit in se nume- ro, pondere, et mensura. ro, pondere, et mensura.

Et si sequimur dictum Anselmi, quod Et si sequimur dictum Anselmi, quod minimum de Deo inconveniens, est im- minimum de Deo inconveniens, est im- possibile, tunc secundum hoc impossibile possibile, tunc secundum hoc impossibile fuit Deo ab æterno facere mundum, et fuit Deo ab æterno facere mundum, et sine temporis initio. Et si quæritur, Qua- sine temporis initio. Et si quæritur, Qua- re inconveniens fuit? Antiqui assignave- re inconveniens fuit? Antiqui assignave- runt causam, scilicet quod creatura in runt causam, scilicet quod creatura in nullo debet parificari Deo : si autem non nullo debet parificari Deo : si autem non habuisset initium durationis et esse, in habuisset initium durationis et esse, in hoc parificaretur Deo, qui solus est sine hoc parificaretur Deo, qui solus est sine initio secundum esse et durationem, eo initio secundum esse et durationem, eo quod ipse est principium universi esse. quod ipse est principium universi esse. Ego autem dico, quod creatura ita fieri Ego autem dico, quod creatura ita fieri non potuit, ut sine initio esset durationis, non potuit, ut sine initio esset durationis, et ab æterno et Deus non respicit quid et ab æterno et Deus non respicit quid ipse facere possit, eo quod propter indi- ipse facere possit, eo quod propter indi- gentiam propriam non agit: sed potius gentiam propriam non agit: sed potius quid secundum ordinem sapientiæ et quid secundum ordinem sapientiæ et affectum sui amoris creaturæ conveniens affectum sui amoris creaturæ conveniens et commodum sit. et commodum sit.

105 105

men non ab æterno debuit facere exstasim men non ab æterno debuit facere exstasim ad creationem mundi, propter causas ad creationem mundi, propter causas quæ dictæ sunt. quæ dictæ sunt.

AD ALIUD dicendum, quod ab æterno AD ALIUD dicendum, quod ab æterno potuit, et scivit, et voluit: si potentia, potuit, et scivit, et voluit: si potentia, scientia, et voluntas referantur ad Deum scientia, et voluntas referantur ad Deum scientem, volentem, et potentem: quia scientem, volentem, et potentem: quia nihil est in Deo, quod æternum non sit. nihil est in Deo, quod æternum non sit. Si autem scientia, potentia, et voluntas Si autem scientia, potentia, et voluntas referantur ad subjecta, hoc est, ad ea referantur ad subjecta, hoc est, ad ea quæ potest, scit, et vult, non est verum quæ potest, scit, et vult, non est verum de potentia ordinata, et de scientia dis- de potentia ordinata, et de scientia dis- ponente et ordinante, et voluntate crea- ponente et ordinante, et voluntate crea- tionis actum eliciente: tunc enim de tionis actum eliciente: tunc enim de potentia ordinata potuit, tunc et de potentia ordinata potuit, tunc et de scientia disponente disposuit, et de vo- scientia disponente disposuit, et de vo- luntate eliciente actum voluit tunc, luntate eliciente actum voluit tunc, quando creavit et non ante: et hoc est quando creavit et non ante: et hoc est propter causas quæ dicta sunt. propter causas quæ dicta sunt.

AD ALIUD dicendum, quod hoc nihil AD ALIUD dicendum, quod hoc nihil penitus valet: mundus enim archetypus penitus valet: mundus enim archetypus est a proposito secundum ordinem sa- est a proposito secundum ordinem sa- pientiæ agentis: nec potentia utitur, nisi pientiæ agentis: nec potentia utitur, nisi secundum ordinem et dispositionem sa- secundum ordinem et dispositionem sa- pientiæ et ideo non agit nisi quod con- pientiæ et ideo non agit nisi quod con- veniens est, et quando conveniens est, et veniens est, et quando conveniens est, et

: :

His habitis, facile est respondere ad ubi, et sicut conveniens est: conveniens His habitis, facile est respondere ad ubi, et sicut conveniens est: conveniens objecta. objecta.

AD PRIMUM ergo dicendum, quod boni- AD PRIMUM ergo dicendum, quod boni- tas Dei causa sufficiens est creationis tas Dei causa sufficiens est creationis mundi finalis et movens efficientem: sed mundi finalis et movens efficientem: sed quia non movit nisi secundum ordinem quia non movit nisi secundum ordinem sapientiæ et dispositionem, ideo nihil sapientiæ et dispositionem, ideo nihil producit nisi convenientissime et ordine producit nisi convenientissime et ordine congruentissimo, quo unumquodque pro- congruentissimo, quo unumquodque pro- duci potest : de convenientia autem crea- duci potest : de convenientia autem crea- turæ est, quod non ab æterno, nec sine turæ est, quod non ab æterno, nec sine initio temporis fiat, ut dictum est. initio temporis fiat, ut dictum est.

Ad 2. AD ALIUD dicendum, quod si amor sine Ad 2. AD ALIUD dicendum, quod si amor sine ordine et dispositione sapientiæ ali- ordine et dispositione sapientiæ ali- quando fuisset in Deo, tunc haberet lo- quando fuisset in Deo, tunc haberet lo- cum quod objicitur: sed ille amor esset cum quod objicitur: sed ille amor esset cæcus, et inordinate faceret exstasim: cæcus, et inordinate faceret exstasim: talis autem amor numquam fuit in Deo. talis autem amor numquam fuit in Deo. Unde licet ab æterno fecerit exstasim ad Unde licet ab æterno fecerit exstasim ad generationem Filii, et processionem generationem Filii, et processionem Spiritus sancti, propter identitatem na- Spiritus sancti, propter identitatem na- turæ et essentiæ, in qua generatur Fi- turæ et essentiæ, in qua generatur Fi- lius, et procedit Spiritus sanctus : ta- lius, et procedit Spiritus sanctus : ta-

autem non fuit, quod ab æterno produ- autem non fuit, quod ab æterno produ- ceret mundum, ut patet ex antedictis. ceret mundum, ut patet ex antedictis.

AD ALIUD dicendum, quod Deus ab AD ALIUD dicendum, quod Deus ab æterno et potuit et voluit creare mun- æterno et potuit et voluit creare mun- dum. Sed hæc locutio duplex est: eo dum. Sed hæc locutio duplex est: eo quod hæc determinatio ab æterno, pot- quod hæc determinatio ab æterno, pot- est determinare hæc verba, potuit et est determinare hæc verba, potuit et voluit et sic composita est, et vera. Vel voluit et sic composita est, et vera. Vel potest determinare hoc verbum, creare : potest determinare hoc verbum, creare : et sic divisa est, et falsa: et nullo sensu et sic divisa est, et falsa: et nullo sensu procedit divisio: et ideo conclusio falsa procedit divisio: et ideo conclusio falsa est, et non sequitur. Non enim sequitur, est, et non sequitur. Non enim sequitur, si ab æterno voluit, et non ab æterno si ab æterno voluit, et non ab æterno creavit, quod impotens sit: non enim creavit, quod impotens sit: non enim impotens est, qui inconvenientia non fa- impotens est, qui inconvenientia non fa- cit sed, ut dicit Anselmus, qui inconve- cit sed, ut dicit Anselmus, qui inconve- nientia potest facere, impotens est si nientia potest facere, impotens est si facit ea quia quanto plus potest incon- facit ea quia quanto plus potest incon- venientia facere et facit, tanto plus ad- venientia facere et facit, tanto plus ad- versitas et perversitas possunt in ipsum. versitas et perversitas possunt in ipsum. Nec sequitur, si ab æterno potuit, et non Nec sequitur, si ab æterno potuit, et non ab æterno voluit ut ab æterno fieret, sed ab æterno voluit ut ab æterno fieret, sed

Ad 3. Ad 3.

Ad 4. Ad 4.

Ad 5. Ad 5.

Ad 6. Ad 6.

106 106

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

voluit ut congruo tempore fieret, quod voluit ut congruo tempore fieret, quod invidus fuerit: sed fuit ordinatissimæ invidus fuerit: sed fuit ordinatissimæ voluntatis propter causas quæ dictæ voluntatis propter causas quæ dictæ

sunt. sunt.

AD ULTIMUM dicendum, quod bonitas AD ULTIMUM dicendum, quod bonitas Dei numquam vacua fuit, sed semper Dei numquam vacua fuit, sed semper exuberans ab æterno, tam in generatione exuberans ab æterno, tam in generatione Filii, quam in processione Spiritus san- Filii, quam in processione Spiritus san- cti, et prædestinatione sanctorum in cti, et prædestinatione sanctorum in

gratia et gloria: sed non semper fuit gratia et gloria: sed non semper fuit exuberans in creatione mundi: et hoc est exuberans in creatione mundi: et hoc est ideo, quia in effectu non exuberat nisi ideo, quia in effectu non exuberat nisi secundum ordinem et dispositionem sa- secundum ordinem et dispositionem sa- pientiæ, ne inconvenienter aliquid agat: pientiæ, ne inconvenienter aliquid agat: hoc enim non esset bonitatis, sed inordi- hoc enim non esset bonitatis, sed inordi- nationis. Inconveniens autem fuisset, nationis. Inconveniens autem fuisset, ab æterno creari mundum, propter an- ab æterno creari mundum, propter an- tedictas causas. tedictas causas.

QUÆSTIO INCIDENS SECUNDA. QUÆSTIO INCIDENS SECUNDA.

Utrum hæc duo compossibilia sint secundum intellectum, scilicet Utrum hæc duo compossibilia sint secundum intellectum, scilicet quod mundus a Deo sit factus, et tamen duratione hoc modo quod mundus a Deo sit factus, et tamen duratione hoc modo sit æternus, quia duratio ejus initium non habuerit? sit æternus, quia duratio ejus initium non habuerit?

SECUNDO quæritur, Utrum hæc duo SECUNDO quæritur, Utrum hæc duo compossibilia sint secundum intelle- compossibilia sint secundum intelle- ctum, scilicet quod mundus a Deo sit ctum, scilicet quod mundus a Deo sit factus et tamen duratione hoc modo sit factus et tamen duratione hoc modo sit æternus, quod duratio ejus initium non æternus, quod duratio ejus initium non habuerit? habuerit?

Et ad hoc objicitur : Et ad hoc objicitur :

1. Secundum determinata a Boetio et 1. Secundum determinata a Boetio et Platone, Deus nulli negat commoda ad Platone, Deus nulli negat commoda ad bonitatis suæ participationem: et omnia bonitatis suæ participationem: et omnia facit convenientissimo modo quo fieri facit convenientissimo modo quo fieri possunt: et ideo etiam gradus distin- possunt: et ideo etiam gradus distin- guuntur in entibus: ergo temporale fa- guuntur in entibus: ergo temporale fa- cit temporaliter: Sed omne illud quod cit temporaliter: Sed omne illud quod totum esse suum, nosse, et posse in uno totum esse suum, nosse, et posse in uno esse simplici non possidet, sed per vices esse simplici non possidet, sed per vices accipit, et uno tempore habet, quod alio accipit, et uno tempore habet, quod alio tempore non habet, aliquo modo tempo- tempore non habet, aliquo modo tempo- rale est hoc igitur nec in æterno, nec ab rale est hoc igitur nec in æterno, nec ab æterno (nisi ab præpositio notet ordi- æterno (nisi ab præpositio notet ordi- nem) fieri non potest secundum conve- nem) fieri non potest secundum conve- nientiam naturæ suæ: omnis autem crea- nientiam naturæ suæ: omnis autem crea- tura tale habet esse: ergo nulla creatura tura tale habet esse: ergo nulla creatura

1 S. AUGUSTINUS, Lib. VIII super Genesim ad 1 S. AUGUSTINUS, Lib. VIII super Genesim ad

sive sit spiritualis, sive corporalis, nec sive sit spiritualis, sive corporalis, nec in æterno, nec ab æterno fieri potuit, in æterno, nec ab æterno fieri potuit, nisi sicut dictum est, præpositio ab or- nisi sicut dictum est, præpositio ab or- dinem notet, qualis est ordo temporis ad dinem notet, qualis est ordo temporis ad æternitatem. æternitatem.

2. Adhuc, Dicit Augustinus in li- 2. Adhuc, Dicit Augustinus in li- bro VIII super Genesim ad litteram ¹, bro VIII super Genesim ad litteram ¹, et ponitur in libro I Sententiarum, dis- et ponitur in libro I Sententiarum, dis- tinct. XXXVII, cap. Cumque divina : tinct. XXXVII, cap. Cumque divina : quod Deus movet creaturam spiritualem quod Deus movet creaturam spiritualem per tempus, creaturam autem corpora- per tempus, creaturam autem corpora- lem per tempus et locum : sed nihil lem per tempus et locum : sed nihil movet Deus per tempus, nisi quod ali- movet Deus per tempus, nisi quod ali- quo modo temporale est. quo modo temporale est.

Si enim dicatur, quod in actibus in- Si enim dicatur, quod in actibus in- telligentiæ et affectionis, quæ simul non telligentiæ et affectionis, quæ simul non sunt in Angelis, sed per vices, creatura sunt in Angelis, sed per vices, creatura spiritualis movetur per tempus tantum. spiritualis movetur per tempus tantum. CONTRA hoc est, quod nullus intellectus CONTRA hoc est, quod nullus intellectus capit, quod actus numeretur per vices et capit, quod actus numeretur per vices et moveatur, quin potentia agens a qua moveatur, quin potentia agens a qua egreditur actus, et cui ipse actus sub- egreditur actus, et cui ipse actus sub- stantialis est, sicut intelligere substan- stantialis est, sicut intelligere substan-

litteram, cap. 26. litteram, cap. 26.

IN II P. SUM. THEOL. TRACT. I, QUÆST. 4. IN II P. SUM. THEOL. TRACT. I, QUÆST. 4.

tiale est intellectui, et velle substantiale tiale est intellectui, et velle substantiale voluntati nullus, inquam, intellectus voluntati nullus, inquam, intellectus capit, quod actu tali numerato per vices, capit, quod actu tali numerato per vices, et distenso per tempus, potentia a qua et distenso per tempus, potentia a qua egreditur actus, non numeretur per vi- egreditur actus, non numeretur per vi- ces, et per tempus non distendatur: ita ces, et per tempus non distendatur: ita quod in uno tempore præsenti totum quod in uno tempore præsenti totum esse suum possideat. Et cum radicetur esse suum possideat. Et cum radicetur potentia in essentia, impossibile est in- potentia in essentia, impossibile est in- telligere, quin esse substantiale secun- telligere, quin esse substantiale secun- dum quod est in potentiis, quæ sunt dum quod est in potentiis, quæ sunt naturales potentiæ ipsius, per tempus naturales potentiæ ipsius, per tempus extendatur in illis: potentiæ enim tales extendatur in illis: potentiæ enim tales omnes consequuntur esse per naturam, omnes consequuntur esse per naturam, et sunt substantiales ipsi essentiæ, se- et sunt substantiales ipsi essentiæ, se- cundum quod substantiale dicitur, quod cundum quod substantiale dicitur, quod non derelinquit substantiam per natu- non derelinquit substantiam per natu- ram et per esse radicatum in illa. Ergo ram et per esse radicatum in illa. Ergo tale temporale est, et simul esse suum tale temporale est, et simul esse suum non habet in uno: nec igitur ab æterno non habet in uno: nec igitur ab æterno fieri potuit convenienter. fieri potuit convenienter.

3. Adhuc, Omne fieri quod non ex- 3. Adhuc, Omne fieri quod non ex- tenditur in infinitum, initium habet et tenditur in infinitum, initium habet et finem omnis creaturæ creari, ex parte finem omnis creaturæ creari, ex parte creaturæ fieri est non extensum in infi- creaturæ fieri est non extensum in infi- nitum ergo initium habet quo incipit, nitum ergo initium habet quo incipit, et finem quo desinit: ergo quadam men- et finem quo desinit: ergo quadam men- sura finita mensuratur, ita quod dicitur sura finita mensuratur, ita quod dicitur momentaneum, vel horarium, vel diur- momentaneum, vel horarium, vel diur- num, et sic de aliis: ergo quamvis crea- num, et sic de aliis: ergo quamvis crea- tor infinitæ potentiæ sit, et possit in tor infinitæ potentiæ sit, et possit in momento producere quidquid vult, ta- momento producere quidquid vult, ta- men ex parte creaturæ necesse est quod men ex parte creaturæ necesse est quod fieri illud tempore mensuretur : fieri illud tempore mensuretur : temporale est et in tempore. Dicit enim temporale est et in tempore. Dicit enim Aristoteles in IV Physicorum, quod « in Aristoteles in IV Physicorum, quod « in tempore esse, est quadam parte tempo- tempore esse, est quadam parte tempo- ris mensurari. >> ris mensurari. >>

ergo ergo

4. Adhuc, Solius Dei est proprium, ut 4. Adhuc, Solius Dei est proprium, ut dicit Boetius in libro V de Consolatione dicit Boetius in libro V de Consolatione philosophiæ, in uno simplici nunc æter- philosophiæ, in uno simplici nunc æter- nitatis præsenti semper totum nitatis præsenti semper totum

esse, esse,

nosse, nosse, et posse suum possidere: ergo et posse suum possidere: ergo hoc nulli convenit creaturæ: nulla ergo hoc nulli convenit creaturæ: nulla ergo creatura totum esse, nosse, et posse in creatura totum esse, nosse, et posse in uno simplici nunc possidet: sed imme- uno simplici nunc possidet: sed imme- diate ex opposito dividuntur, in uno diate ex opposito dividuntur, in uno simplici nunc esse possidere, yel in nunc simplici nunc esse possidere, yel in nunc non simplici neque stante, sed movente non simplici neque stante, sed movente

107 107

sese per tempus, esse accipere: ergo sic sese per tempus, esse accipere: ergo sic accipere esse in nunc non stante, sed accipere esse in nunc non stante, sed sese movente, convenit omni creaturæ : sese movente, convenit omni creaturæ : nulla ergo creatura ab æterno, vel in nulla ergo creatura ab æterno, vel in æterno fieri potuit, sed in nunc tempo- æterno fieri potuit, sed in nunc tempo- ris. ris.

5. Adhuc, Sancti dicunt super princi- 5. Adhuc, Sancti dicunt super princi- pium, Genesis, quatuor esse coæquæva, pium, Genesis, quatuor esse coæquæva, et simul facta, scilicet coelum, materiam et simul facta, scilicet coelum, materiam quatuor elementorum, et angelicam na- quatuor elementorum, et angelicam na- turam, et tempus. Nec esset ratio quare turam, et tempus. Nec esset ratio quare tempus coæquævum esset creatum, et tempus coæquævum esset creatum, et ratione primi sui nunc, quod substantia ratione primi sui nunc, quod substantia ipsius est, tempus inciperet cum crea- ipsius est, tempus inciperet cum crea- tura, si extra nunc temporis aliqua crea- tura, si extra nunc temporis aliqua crea- tura fieri posset: quidquid autem initio tura fieri posset: quidquid autem initio temporis fit, ab initio sine principio et sine temporis fit, ab initio sine principio et sine initio esse non potest: contra intellectum initio esse non potest: contra intellectum ergo creaturæ est, quod creata sit, et sine ergo creaturæ est, quod creata sit, et sine initio temporis. initio temporis.

Si forte dicat aliquis, quod creatura Si forte dicat aliquis, quod creatura secundum esse creata est et principium secundum esse creata est et principium habet, sed duratione infinita est et sine habet, sed duratione infinita est et sine initio, sicut dicit Augustinus, quod ve- initio, sicut dicit Augustinus, quod ve- stigium pedis in pulvere causatur quidem, stigium pedis in pulvere causatur quidem, et principiatur a pede, et esset æternum et principiatur a pede, et esset æternum si pes in pulvere esset æternus. Similiter si pes in pulvere esset æternus. Similiter instant quidam de sole, qui ex se emittit instant quidam de sole, qui ex se emittit radium, cujus causa et principium est, radium, cujus causa et principium est, et esset radius æternus si sol esset æter- et esset radius æternus si sol esset æter- nus. Et sic volunt dicere, quod cum nus. Et sic volunt dicere, quod cum Deus sufficiens causa mundi, æternus Deus sufficiens causa mundi, æternus sit et sine initio durationis, mundus sit et sine initio durationis, mundus creatus ab ipso, licet secundum esse creatus ab ipso, licet secundum esse causaliter creatus sit, tamen duratione causaliter creatus sit, tamen duratione Deo potest esse coæternus et sine initio Deo potest esse coæternus et sine initio esse durationis. Sic dicere est dicere ea esse durationis. Sic dicere est dicere ea quæ homo non potest intelligere: non quæ homo non potest intelligere: non enim intelligibile est, quod esse alicujus enim intelligibile est, quod esse alicujus rei initium habeat temporis, et proprie- rei initium habeat temporis, et proprie- tas consequens esse ejusdem temporis tas consequens esse ejusdem temporis non habeat initium: cum non possit in- non habeat initium: cum non possit in- telligi, quod proprietas in definitione et telligi, quod proprietas in definitione et intellectu suo non claudat subjectum intellectu suo non claudat subjectum secundum incipere et perficere et desi- secundum incipere et perficere et desi- nere aliter enim non valeret ars de- nere aliter enim non valeret ars de- monstrativa Aristotelis in primo Poste- monstrativa Aristotelis in primo Poste- riorum, ubi dicit, quod secundus modus riorum, ubi dicit, quod secundus modus dicendi per se est, quando subjectum po- dicendi per se est, quando subjectum po-

108 108

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

nitur in definitione prædicati, nec ne- nitur in definitione prædicati, nec ne- gari potest, quin duratio propria pro- gari potest, quin duratio propria pro- prietas sit uniuscujusque esse quod prietas sit uniuscujusque esse quod durat. durat.

6. Adhuc, Constat, quod creatura sit 6. Adhuc, Constat, quod creatura sit ex nihilo, hoc est, post nihil, ut dicunt ex nihilo, hoc est, post nihil, ut dicunt Sancti ita quod negatio quæ est nihil, Sancti ita quod negatio quæ est nihil, neget totum quod de creatura potest esse neget totum quod de creatura potest esse antequam fiat: sed constat, quod dura- antequam fiat: sed constat, quod dura- tio aliquid est de esse creaturæ: ergo tio aliquid est de esse creaturæ: ergo duratio non potest intelligi extendi in præ- duratio non potest intelligi extendi in præ- teritum, nec ultra nunc inceptionis creatu- teritum, nec ultra nunc inceptionis creatu- ræ, creatura enim sic fieret ex aliquo, non ræ, creatura enim sic fieret ex aliquo, non ex nihilo. Constat enim, quod præposi- ex nihilo. Constat enim, quod præposi- sitio ex, cum dicitur, creatura fit ex sitio ex, cum dicitur, creatura fit ex nihilo, non notat aliquod principium nihilo, non notat aliquod principium materiale essentiale, quod materiale sit materiale essentiale, quod materiale sit seu formale, sed simplicem ordinem tan- seu formale, sed simplicem ordinem tan- tum, hoc est, post nihil. tum, hoc est, post nihil.

Et licet hæc certissime probata sint, Et licet hæc certissime probata sint, tamen sunt qui dicunt, quod cum dici- tamen sunt qui dicunt, quod cum dici- tur, Creatura fit ex nihilo, nihil præce- tur, Creatura fit ex nihilo, nihil præce- dit creaturam natura, non ordine dura- dit creaturam natura, non ordine dura- tionis: quia scilicet creator in creando tionis: quia scilicet creator in creando non indiguit aliquo, cum ipse sit prin- non indiguit aliquo, cum ipse sit prin- cipium universi esse: quod probatum est cipium universi esse: quod probatum est in præhabitis, quæstione de principio in præhabitis, quæstione de principio universi esse ¹. Sed hoc dictum mirabile universi esse ¹. Sed hoc dictum mirabile est illud enim præcedit natura, quod est illud enim præcedit natura, quod aliquid est de principiis naturalibus rei, aliquid est de principiis naturalibus rei, et quod in sequenti est actu et intelle- et quod in sequenti est actu et intelle- ctu, et est in primo modo dicendi per se ctu, et est in primo modo dicendi per se quando prædicatur de ipso, secundum quando prædicatur de ipso, secundum doctrinam Aristotelis in primo Posterio- doctrinam Aristotelis in primo Posterio- rum. Cujus autem natura vel naturale rum. Cujus autem natura vel naturale principium nihil sit, nullus umquam in- principium nihil sit, nullus umquam in- telligere potuit. Unde constat, quod cum telligere potuit. Unde constat, quod cum dicitur, creatura fit ex nihilo, præpositio dicitur, creatura fit ex nihilo, præpositio ex notat ordinem durationis ejus quod ex notat ordinem durationis ejus quod est nihil ad creaturam, ita quod nihil est nihil ad creaturam, ita quod nihil fuit privativum omnis esse creaturæ et fuit privativum omnis esse creaturæ et durationis ejus. durationis ejus.

Et hoc simpliciter concedendum est, Et hoc simpliciter concedendum est, et est finis nostræ intentionis in hac et est finis nostræ intentionis in hac quæstione, cum probata sit veritas, et quæstione, cum probata sit veritas, et exclusus omnis error. exclusus omnis error.

MEMBRUM III. MEMBRUM III.

De erroribus Epicureorum, et maxime De erroribus Epicureorum, et maxime de antiquo errore Anaximenis, qui di- de antiquo errore Anaximenis, qui di- xit Deum et materiam primam esse xit Deum et materiam primam esse idem. idem.

Deinde quæritur de erroribus Epicu- Deinde quæritur de erroribus Epicu- reorum, et maxime de antiquo errore reorum, et maxime de antiquo errore Anaximenis, qui nuper per quemdam Anaximenis, qui nuper per quemdam David de Dinanto renovatus est, qui David de Dinanto renovatus est, qui dixit Deum et materiam primam esse dixit Deum et materiam primam esse idem. idem.

1. Inducens super hoc antiquum Ana- 1. Inducens super hoc antiquum Ana- ximenem, qui dixit omnia esse unum, ut ximenem, qui dixit omnia esse unum, ut dicit Aristoteles in primo primæ philoso- dicit Aristoteles in primo primæ philoso- phiæ, et hoc unum dixit esse Deum : et phiæ, et hoc unum dixit esse Deum : et illud unum David de Dinanto interpreta- illud unum David de Dinanto interpreta- tur esse materiam, eo quod nihil secun- tur esse materiam, eo quod nihil secun- dum eum verum est, nisi materia: for- dum eum verum est, nisi materia: for- mas enim non dicit esse, nisi secundum mas enim non dicit esse, nisi secundum sensum. sensum.

Inducit etiam discipulum Anaximenis Inducit etiam discipulum Anaximenis Democritum, qui compulsus sequi sen- Democritum, qui compulsus sequi sen- sum, duo dixit esse, unum scilicet secun- sum, duo dixit esse, unum scilicet secun- dum rationem, et alterum secundum dum rationem, et alterum secundum sensum dicebat enim, quod omnia quæ sensum dicebat enim, quod omnia quæ sunt, unum sunt indivisibile, eo quod sunt, unum sunt indivisibile, eo quod omni forma ablata a materia, substantia omni forma ablata a materia, substantia indivisibilis est : indivisibile autem in indivisibilis est : indivisibile autem in quo omnia fundantur et tenentur, et quo omnia fundantur et tenentur, et quod in omnibus est, non esse nisi mate- quod in omnibus est, non esse nisi mate- riam primam, de qua dicit Plato, quod riam primam, de qua dicit Plato, quod est sicut matricula concipiens omnia quæ est sicut matricula concipiens omnia quæ in natura formata sunt: et de qua Ari- in natura formata sunt: et de qua Ari- stoteles dicit in fine primi Physicorum, stoteles dicit in fine primi Physicorum, quod est parens in totam naturam. Et quod est parens in totam naturam. Et hoc dixit esse Deum quia hoc quod hoc dixit esse Deum quia hoc quod omnia tenet, et in quo omnia fundantur omnia tenet, et in quo omnia fundantur ut in esse permaneant, non potest esse ut in esse permaneant, non potest esse nisi Deus. nisi Deus.

2. Ad hoc etiam inducit versus quos- 2. Ad hoc etiam inducit versus quos- dam, qui scripti leguntur in templo dam, qui scripti leguntur in templo Palladis, apud eos qui Palladem dixe- Palladis, apud eos qui Palladem dixe-

1 Cf. Supra, Tract. I, Quæst. 1 et seq. 1 Cf. Supra, Tract. I, Quæst. 1 et seq.

IN II P. SUM. THEOL. TRACT. I, QUÆST. 4. IN II P. SUM. THEOL. TRACT. I, QUÆST. 4. Et post pauca : Et post pauca :

runt esse deam omnium, eo quod Palla- runt esse deam omnium, eo quod Palla- dem dixerunt esse deam sapientiæ. Per dem dixerunt esse deam sapientiæ. Per sapientiam autem et providentiam et sapientiam autem et providentiam et omnia producuntur et reguntur et conti- omnia producuntur et reguntur et conti- nentur. Hoc autem dixerunt esse mate- nentur. Hoc autem dixerunt esse mate- riam et Deum. Sensus autem versuum riam et Deum. Sensus autem versuum iste est, quod Pallas est quidquid fuit, iste est, quod Pallas est quidquid fuit, quidquid est, et quidquid erit: nec quidquid est, et quidquid erit: nec aliquis homo detexerit peplum quo aliquis homo detexerit peplum quo facies ejus velabatur. facies ejus velabatur.

Dicit etiam, quod refert Plutarchus, Dicit etiam, quod refert Plutarchus, quod vetustissimi Philosophorum inter- quod vetustissimi Philosophorum inter- pretati fuerunt, illud fuisse dictum de pretati fuerunt, illud fuisse dictum de Deo, qui peplo tectus est, quia omnes Deo, qui peplo tectus est, quia omnes eum ignorant, et omnes nihil aliud quam eum ignorant, et omnes nihil aliud quam ipsum vident. Peplum autem quo ipse ipsum vident. Peplum autem quo ipse tectus est, videtur esse sensus qui est in tectus est, videtur esse sensus qui est in anima, et forma quæ est in corpore: anima, et forma quæ est in corpore: quibus duobus circumscriptis ab anima quibus duobus circumscriptis ab anima et corpore, apparet ipse Deus in propria et corpore, apparet ipse Deus in propria

sui natura. sui natura.

Et hæc est ratio sua prima. Et hæc est ratio sua prima.

3. Secundo, Inducit, quod Aristoteles 3. Secundo, Inducit, quod Aristoteles dicit in primo Physicorum, quod antiqui dicit in primo Physicorum, quod antiqui Philosophi dixerunt unum solum esse Philosophi dixerunt unum solum esse id quod est, et illud esse invisibile et id quod est, et illud esse invisibile et immobile, et hoc esse hylen, sive pri- immobile, et hoc esse hylen, sive pri- mam materiam. Unum autem quod est mam materiam. Unum autem quod est indivisibile et immobile, dicit non posse indivisibile et immobile, dicit non posse convenire nisi Deo et sic Deum et convenire nisi Deo et sic Deum et materiam primam dicit esse idem. materiam primam dicit esse idem.

4. Tertio, Pro se inducit versus 4. Tertio, Pro se inducit versus Orphei, in quibus, ut dicit, Deum uni- Orphei, in quibus, ut dicit, Deum uni- versum esse affirmat: et cum constet, versum esse affirmat: et cum constet, universum esse in forma diversum et universum esse in forma diversum et unum in materia, arguit quod hoc non unum in materia, arguit quod hoc non potest esse, nisi Deus et materia prima potest esse, nisi Deus et materia prima sint idem. Dicit etiam, quod ipsos versus sint idem. Dicit etiam, quod ipsos versus Aristoteles inseruit cuidam libro suo in Aristoteles inseruit cuidam libro suo in quo sermonem facit de Deo. quo sermonem facit de Deo.

5. Quarto, Pro se inducit, quod longo 5. Quarto, Pro se inducit, quod longo tempore post, Lucanus eosdem versus tempore post, Lucanus eosdem versus operi suo inseruit dicens: operi suo inseruit dicens:

Scimus et hoc melius nobis non inseret Hamon. Scimus et hoc melius nobis non inseret Hamon. Hæremus cunctis superis, temploque tacente, Hæremus cunctis superis, temploque tacente, Nil agimus, nisi sponte Deum. Nil agimus, nisi sponte Deum.

* ARISTOTELES, In II Physicorum, cap. 7. * ARISTOTELES, In II Physicorum, cap. 7.

109 109

Estne Dei sedes, nisi terra, pontus, et aer? Estne Dei sedes, nisi terra, pontus, et aer? Juppiter est quodcumque vides, quocumque Juppiter est quodcumque vides, quocumque [moveris. [moveris.

6. Quinte inducit pro se Senecam sic 6. Quinte inducit pro se Senecam sic dicentem: Quid est Deus? Et re- dicentem: Quid est Deus? Et re- spondet: Mens universi. Quid est quod spondet: Mens universi. Quid est quod vides totum, et quod non vides totum ? vides totum, et quod non vides totum ? Totum ubique est opus suum in terra Totum ubique est opus suum in terra et extra replet: cui demum magnitudo et extra replet: cui demum magnitudo sua redditur, quo nihil majus excogitari sua redditur, quo nihil majus excogitari potest. Hæc omnia intelligi vult de ma- potest. Hæc omnia intelligi vult de ma- teria prima, et quod hæc sit Deus. teria prima, et quod hæc sit Deus.

7. Discipulus autem ejus quidam, Bal- 7. Discipulus autem ejus quidam, Bal- duinus nomine, contra meipsum dispu- duinus nomine, contra meipsum dispu- tans, talem licet vilem induxit rationem, tans, talem licet vilem induxit rationem, quod quæcumque sunt et nullo modo quod quæcumque sunt et nullo modo differunt, sunt eadem: Deus et materia differunt, sunt eadem: Deus et materia prima et ssunt, et nullo differunt : prima et ssunt, et nullo differunt : ergo sunt eadem. Nous autem Græce, ergo sunt eadem. Nous autem Græce, Latine sonat mens. Et nolebat, quod ita Latine sonat mens. Et nolebat, quod ita se haberet vous ad intellectum et intelli- se haberet vous ad intellectum et intelli- gibilia, sicut se habet hyle ad sensibilia. gibilia, sicut se habet hyle ad sensibilia. Quod autem nullo modo differant, sic Quod autem nullo modo differant, sic nitebatur probare: Quæcumque nullam nitebatur probare: Quæcumque nullam differentiam habent, nullo modo diffe- differentiam habent, nullo modo diffe- runt dicit enim Aristoteles in VII Topi- runt dicit enim Aristoteles in VII Topi- corum, quod idem est, a quo non differt corum, quod idem est, a quo non differt differentia. Simplicia autem prima nul- differentia. Simplicia autem prima nul- lam differentiam habent, quia si diffe- lam differentiam habent, quia si diffe- rentiam haberent, composita essent : rentiam haberent, composita essent : Deus, hyle, vous, simplicia prima sunt: Deus, hyle, vous, simplicia prima sunt: ergo nullam habent differentiam : ergo ergo nullam habent differentiam : ergo nullo modo differunt: et sic per conse- nullo modo differunt: et sic per conse- quens eadem sunt : et hoc est proposi- quens eadem sunt : et hoc est proposi- tum ipsius. tum ipsius.

Et hæc sunt fortiora quæ de errore Et hæc sunt fortiora quæ de errore isto ad me pervenerunt. isto ad me pervenerunt.

Sed quia hi auctoritates Sanctorum Sed contra. Sed quia hi auctoritates Sanctorum Sed contra. non recipiunt, philosophice disputan- non recipiunt, philosophice disputan- dum est contra eos. dum est contra eos.

1 1

1. Dicit igitur Aristoteles in II Physi- 1. Dicit igitur Aristoteles in II Physi- corum : Est et propositio concessa ab corum : Est et propositio concessa ab omnibus, quod tres causæ in unam rem omnibus, quod tres causæ in unam rem coincidunt quarta vero numquam cum coincidunt quarta vero numquam cum

110 110

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

eis, scilicet materia. In una enim re eis, scilicet materia. In una enim re aliquando sunt efficiens, formalis, et aliquando sunt efficiens, formalis, et finalis quamvis causalitatum semper finalis quamvis causalitatum semper sint diversarum. Materia autem cum sint diversarum. Materia autem cum aliis numquam in unam rem coincidit: aliis numquam in unam rem coincidit: sequeretur enim, quod contradictoria sequeretur enim, quod contradictoria verifificarentur de eodem. Efficiens enim verifificarentur de eodem. Efficiens enim semper actu est agens: materia semper semper actu est agens: materia semper in potentia est, et numquam actu. Si in potentia est, et numquam actu. Si ergo materia et efficiens essent idem, ergo materia et efficiens essent idem, sequeretur quod idem esset actu, et non sequeretur quod idem esset actu, et non esset actu, quod est impossibile. Constat esset actu, quod est impossibile. Constat autem, quod omnes qui Deum ponebant, autem, quod omnes qui Deum ponebant, ponebant ipsum universi esse princi- ponebant ipsum universi esse princi- pium, et quod facit debere esse in om- pium, et quod facit debere esse in om- nibus quæ sunt. Et hoc non potest esse, nibus quæ sunt. Et hoc non potest esse, nisi principium efficiens. Ergo hoc non nisi principium efficiens. Ergo hoc non potest esse umquam idem cum materia. potest esse umquam idem cum materia.

2. Adhuc, In libro de Causis dicitur, 2. Adhuc, In libro de Causis dicitur, et ponitur ut theorema per se notum, et ponitur ut theorema per se notum, quod primum regit res omnes absque quod primum regit res omnes absque hoc, quod commisceatur cum eis: ma- hoc, quod commisceatur cum eis: ma- teria in nullo est, nisi commisceatur teria in nullo est, nisi commisceatur cum ipso ergo primum quod est Deus, cum ipso ergo primum quod est Deus, cum materia numquam potest esse cum materia numquam potest esse idem. idem.

3. Adhuc, In fine primi Physicorum 3. Adhuc, In fine primi Physicorum dicit Aristoteles, quod materia appetit dicit Aristoteles, quod materia appetit formam ut turpe bonum: nihil autem formam ut turpe bonum: nihil autem aliquid appetit nisi indigeat ipso ad esse, aliquid appetit nisi indigeat ipso ad esse, vel ad bene esse: ergo materia indiget vel ad bene esse: ergo materia indiget forma ad esse, et ad bene esse: Deus forma ad esse, et ad bene esse: Deus autem nullo penitus indiget, nec ad esse, autem nullo penitus indiget, nec ad esse, nec ad bene esse cujus probatio est, nec ad bene esse cujus probatio est, quod si aliquo indigeret, mobilis esset quod si aliquo indigeret, mobilis esset ad illud quo indiget, et sic immobilis ad illud quo indiget, et sic immobilis non esset, quod est contra omnes qui non esset, quod est contra omnes qui Deum ponebant: omnes enim ponebant Deum ponebant: omnes enim ponebant eum esse immobilem, et motorem om- eum esse immobilem, et motorem om- nium. Unde est ille versus Boetii in libro nium. Unde est ille versus Boetii in libro III de Consolatione philosophiæ : III de Consolatione philosophiæ :

... ...

Stabilisque manens, das cuncta moveri. Stabilisque manens, das cuncta moveri.

Adhuc, Si mobilis esset, cum nihil Adhuc, Si mobilis esset, cum nihil moveatur a seipso, oporteret quod ha- moveatur a seipso, oporteret quod ha- beret alium superiorem motorem se, qui beret alium superiorem motorem se, qui principium motus esset in ipso : et sic principium motus esset in ipso : et sic ipse non esset primum principium uni- ipse non esset primum principium uni-

versi esse, quia aliquod esse per motum versi esse, quia aliquod esse per motum ab alio motore causaretur in ipso. ab alio motore causaretur in ipso.

4. Adhuc, Dicitur in libro de Causis, 4. Adhuc, Dicitur in libro de Causis, quod primum est dives in se, et dives in quod primum est dives in se, et dives in omnibus aliis materia prima indigen- omnibus aliis materia prima indigen- tissima est in se, et indigens in omnibus tissima est in se, et indigens in omnibus aliis primum ergo et materia prima aliis primum ergo et materia prima non possunt esse idem. Ab omnibus non possunt esse idem. Ab omnibus autem dicitur, quod primum est Deus: autem dicitur, quod primum est Deus: ergo Deus et materia prima numquam ergo Deus et materia prima numquam possunt esse idem. possunt esse idem.

Adhuc, In libro de Causis dicitur, Adhuc, In libro de Causis dicitur, quod secunda causa quod est, et quod quod secunda causa quod est, et quod causa est, habet a causa prima : nulla causa est, habet a causa prima : nulla causarum quod est, et quod causa est, causarum quod est, et quod causa est, potest habere a materia: ergo materia potest habere a materia: ergo materia non potest esse causa prima. Causa non potest esse causa prima. Causa autem prima ab omnibus antiquis po- autem prima ab omnibus antiquis po- nitur esse Deus: ergo materia et Deus nitur esse Deus: ergo materia et Deus non possunt esse idem. non possunt esse idem.

5. Adhuc, Causa primaria plus est 5. Adhuc, Causa primaria plus est influens super causatum, quam secun- influens super causatum, quam secun- daria materia minime est influens inter daria materia minime est influens inter omnes causas: ergo materia numquam omnes causas: ergo materia numquam potest esse causa primaria: sed inter potest esse causa primaria: sed inter efficientes causa primaria ab omnibus efficientes causa primaria ab omnibus ponitur esse Deus: ergo Deus et materia ponitur esse Deus: ergo Deus et materia numquam possunt esse idem. numquam possunt esse idem.

SOLUTIO. Dicendum, quod pessimus SOLUTIO. Dicendum, quod pessimus error est, et abominabilis Catholicæ error est, et abominabilis Catholicæ fidei, et rationi, et philosophiæ, quod fidei, et rationi, et philosophiæ, quod Deus et materia prima sint idem : et Deus et materia prima sint idem : et ideo ultimæ rationes procedunt, et de ideo ultimæ rationes procedunt, et de necessitate concludunt. necessitate concludunt.

AD ID quod primo David de Dinanto AD ID quod primo David de Dinanto inducit de Anaximene, dicendum quod inducit de Anaximene, dicendum quod Anaximenes falsum dixit, sicut et cæteri Anaximenes falsum dixit, sicut et cæteri Epicurei qui tunc fuerunt: et Democritus Epicurei qui tunc fuerunt: et Democritus falsum dixit, sicut in multis locis probat falsum dixit, sicut in multis locis probat Aristoteles. Tamen sicut legitur in libro Aristoteles. Tamen sicut legitur in libro Democriti, hoc non dixit quod imponit Democriti, hoc non dixit quod imponit ei David, sed potius, quod una esset ei David, sed potius, quod una esset omnium forma a primo datore formarum omnium forma a primo datore formarum data, et non esset diversa nisi secundum data, et non esset diversa nisi secundum ea in quibus est: unde in quibusdam ea in quibus est: unde in quibusdam oppressa a materia, non facit nisi esse oppressa a materia, non facit nisi esse simpliciter : in quibusdam minus opres- simpliciter : in quibusdam minus opres- sa, facit vivere et vitam, secundum quod sa, facit vivere et vitam, secundum quod

Ad 3. Ad 3.

Ad 3. Ad 3.

Ad 4. Ad 4.

IN II P. SUM. THEOL. TRACT. I, QUÆST. 5. IN II P. SUM. THEOL. TRACT. I, QUÆST. 5.

vivere viventibus est esse: in quibus- vivere viventibus est esse: in quibus- dam adhuc magis libera, facit vivere et dam adhuc magis libera, facit vivere et sentire. Quamvis hoc etiam error sit : sentire. Quamvis hoc etiam error sit : quia secundum hoc una esset forma quia secundum hoc una esset forma origine et divina: et diversificatio ejus origine et divina: et diversificatio ejus non esset secundum differentias speci- non esset secundum differentias speci- ficas formæ, sed secundum libertatem ficas formæ, sed secundum libertatem majorem vel minorem quam haberet majorem vel minorem quam haberet super materiam et hoc accidit formæ : super materiam et hoc accidit formæ : et sic res non et sic res non differrent nisi per differrent nisi per accidens : quod valde inconveniens accidens : quod valde inconveniens est. est.

AD ALIUD dicendum, quod illa inscrip- AD ALIUD dicendum, quod illa inscrip- tio Palladis non significabat, nisi occul- tio Palladis non significabat, nisi occul- tum sapientiæ divinæ quæ nobis non tum sapientiæ divinæ quæ nobis non innotescit nisi per signa. Et hoc suffi- innotescit nisi per signa. Et hoc suffi- cienter nullus umquam investigavit, nec cienter nullus umquam investigavit, nec detexit. Et idem est quod continetur, detexit. Et idem est quod continetur, Actuum, XVII, 23: Inveni et aram in Actuum, XVII, 23: Inveni et aram in qua scriptum erat: Ignoto Deo. Propter qua scriptum erat: Ignoto Deo. Propter quod exclamat Apostolus, ad Roman. quod exclamat Apostolus, ad Roman. x1, 33: O altitudo divitiarum sapientiæ, x1, 33: O altitudo divitiarum sapientiæ, et scientiæ Dei! quam incomprehensi- et scientiæ Dei! quam incomprehensi- bilia sunt judicia ejus, et investigabiles bilia sunt judicia ejus, et investigabiles viæ ejus! Tamen hic error fuit, quod viæ ejus! Tamen hic error fuit, quod antiqui sapientiæ diversum numen a Deo antiqui sapientiæ diversum numen a Deo attribuerunt, et hoc numen deam Palla- attribuerunt, et hoc numen deam Palla- dem appellaverunt. Nec est verum, quod dem appellaverunt. Nec est verum, quod quidquid continet aliquid sicut materia quidquid continet aliquid sicut materia vel locus, hoc virtutem numinis habeat : vel locus, hoc virtutem numinis habeat : sed hoc quod continet aliquid manu po- sed hoc quod continet aliquid manu po- tentiæ infinitæ, ne in nihilum decidat tentiæ infinitæ, ne in nihilum decidat unde factum est, hoc est Deus, ut dicit unde factum est, hoc est Deus, ut dicit Gregorius. Gregorius.

ET QUOD dicit, quod illud unum est ET QUOD dicit, quod illud unum est immobile quod est materia, falsum est: immobile quod est materia, falsum est: nihil enim mobile nisi materia. nihil enim mobile nisi materia.

Et quod dicit, quod illud sit indivisi- Et quod dicit, quod illud sit indivisi- bile, hoc etiam falsum est: quia potentia bile, hoc etiam falsum est: quia potentia divisibilis est, et per actum generationis divisibilis est, et per actum generationis dividitur in omne quod generatum est dividitur in omne quod generatum est vel corruptum. Deus autem nec potentia vel corruptum. Deus autem nec potentia nec actu divisibilis vel mobilis est. Unde nec actu divisibilis vel mobilis est. Unde concedendum est eodem modo, quod concedendum est eodem modo, quod antiqui errabant in hoc: propter quod antiqui errabant in hoc: propter quod etiam Aristoteles reprehendit eos. Unde etiam Aristoteles reprehendit eos. Unde per hoc nihil probatur. per hoc nihil probatur.

AD ALIUD dicendum, quod si Orpheus AD ALIUD dicendum, quod si Orpheus hoc dixit, mentitus est, sicut et ipse Da- hoc dixit, mentitus est, sicut et ipse Da-

111 111

vid: tamen hoc non concordat dictis vid: tamen hoc non concordat dictis Orphei, qui ponebat inane et atomos, Orphei, qui ponebat inane et atomos, sicut continetur in primo de Anima: sicut continetur in primo de Anima: unde dicebat, quod anima attrahitur a unde dicebat, quod anima attrahitur a respirantibus ventis, et quod vivunt respirantibus ventis, et quod vivunt animalia quamdiu possunt hoc facere. animalia quamdiu possunt hoc facere. Et quod dicit Aristoteles inseruisse Et quod dicit Aristoteles inseruisse versus illos libro suo, dicimus talem versus illos libro suo, dicimus talem librum ad nos non pervenisse, nec cre- librum ad nos non pervenisse, nec cre- dimus esse verum, cum Aristoteles pro- dimus esse verum, cum Aristoteles pro- bet et dicat contrarium, sicut patet ex bet et dicat contrarium, sicut patet ex præinductis. præinductis.

AD ID quod inducit de Lucano, dicen- AD ID quod inducit de Lucano, dicen- dum quod non intellexit: cum enim dum quod non intellexit: cum enim dicit Lucanus : dicit Lucanus :

« Nil agimus nisi sponte Deum, » « Nil agimus nisi sponte Deum, »

non intellexit, quod Deum ageremus: non intellexit, quod Deum ageremus: Deus enim non agitur ab aliquo: sed Deus enim non agitur ab aliquo: sed intellexit, quod dixerunt Aristoteles et intellexit, quod dixerunt Aristoteles et Dionysius et multi alii sancti et Philo- Dionysius et multi alii sancti et Philo- sophi, quod omnia summum bonum de- sophi, quod omnia summum bonum de- siderant, et propter illud agunt quidquid siderant, et propter illud agunt quidquid agunt, licet diversimode quærant ipsum. agunt, licet diversimode quærant ipsum. Quidam quærunt ipsum in se et ubi est, Quidam quærunt ipsum in se et ubi est, ut dicit Augustinus: et illi non errant, ut dicit Augustinus: et illi non errant, sed inveniunt quod quærunt, sicut sed inveniunt quod quærunt, sicut Sancti. Quidam quærunt in imagine Sancti. Quidam quærunt in imagine sicut in deliciis, divitiis, et hono- sicut in deliciis, divitiis, et hono- ribus et quia imago non implet id ribus et quia imago non implet id cujus est imago, sed est imago secun- cujus est imago, sed est imago secun- dum quid, et non simpliciter, ideo fre- dum quid, et non simpliciter, ideo fre- quenter abducuntur et errant, et non quenter abducuntur et errant, et non inveniunt quod quærunt. Propter quod inveniunt quod quærunt. Propter quod dicit Augustinus : « Væ his qui diligunt dicit Augustinus : « Væ his qui diligunt nutus tuos pro te, et ignorant quid nutus tuos pro te, et ignorant quid innuunt ! » innuunt ! »

sua, sua,

Quod etiam dicit Lucanus: Quod etiam dicit Lucanus:

<< Estne Dei sedes, nisi terra, pontus, et aer? << Estne Dei sedes, nisi terra, pontus, et aer?

non intellexit, quod Deus esset ista non intellexit, quod Deus esset ista materialiter, sed quod Deus esset ubique materialiter, sed quod Deus esset ubique spirituali extensione indeficiente, essen- spirituali extensione indeficiente, essen- tialiter, præsentialiter, et potentialiter, tialiter, præsentialiter, et potentialiter, quemadmodum in prima parte Summæ quemadmodum in prima parte Summæ

Ad 5. Ad 5.

Ad 6. Ad 6.

112 112

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

theologiæ determinatum est 1. Et quod theologiæ determinatum est 1. Et quod dicit, quod dicit, quod

Juppiter est quodcumque vides, Juppiter est quodcumque vides,

procul dubio, sicut dicit Josephus ad procul dubio, sicut dicit Josephus ad Cæsarem, antiqui Deum cœli Jovem Cæsarem, antiqui Deum cœli Jovem vocaverunt sed hoc ad stellam quam vocaverunt sed hoc ad stellam quam Jovem appellamus, non retulerunt, sed Jovem appellamus, non retulerunt, sed ad nominis significationem et composi- ad nominis significationem et composi- tionem. Jupiter enim dicitur juvans tionem. Jupiter enim dicitur juvans Pater. Et sic verum est, quod Deus est Pater. Et sic verum est, quod Deus est in omnibus non inclusus, et non habet in omnibus non inclusus, et non habet sedem in hoc tantum vel in illo. Undė sedem in hoc tantum vel in illo. Undė Augustinus « Domine, ubique es : et Augustinus « Domine, ubique es : et qui a te recedit, quo it, nisi a te placido qui a te recedit, quo it, nisi a te placido ad te iratum ? » ad te iratum ? »

: :

AD ID quod inducitur de Seneca, di- AD ID quod inducitur de Seneca, di- cendum quod Seneca verum dixit: Deus cendum quod Seneca verum dixit: Deus enim mens universi est, non per essen- enim mens universi est, non per essen- tiam, sed per regnum mentalis sapientiæ. tiam, sed per regnum mentalis sapientiæ. Et hoc plane verum est, quod opus suum Et hoc plane verum est, quod opus suum ubique est quia omnia ab eo sunt : sed ubique est quia omnia ab eo sunt : sed

1 Cf. Opp. B. Alberti. Ia Pars Summæ theolo⚫ 1 Cf. Opp. B. Alberti. Ia Pars Summæ theolo⚫ giæ, Tract. XVIII, Quæst. 70 et 73. Tom. XXXI giæ, Tract. XVIII, Quæst. 70 et 73. Tom. XXXI