PROLOGI D. HIERONYMI IN HABACUC EXPLICATIO. PROLOGI D. HIERONYMI IN HABACUC EXPLICATIO.

putare cum Deo cupio. His, supple, dua- putare cum Deo cupio. His, supple, dua- bus rationibus, « amplexantis, » id est, bus rationibus, « amplexantis, » id est, luctantis, « sortitus est nomen. » luctantis, « sortitus est nomen. »

Et subdit rationem : « Nullus enim, » Et subdit rationem : « Nullus enim, » supple, Prophetarum, « tam audaci vo- supple, Prophetarum, « tam audaci vo- ce. » Audacia hic dicitur non præsum- ce. » Audacia hic dicitur non præsum- ptio, non timens timenda, sed confiden- ptio, non timens timenda, sed confiden- tia reverentiam altioris non attendens : tia reverentiam altioris non attendens : sicut sæpe Sancti ex confidentia reve- sicut sæpe Sancti ex confidentia reve- rentiam divinæ majestatis, quasi non at- rentiam divinæ majestatis, quasi non at- tendentes audacter loquuntur. « Ausus tendentes audacter loquuntur. « Ausus est Deum ad disceptationem, » hoc est, est Deum ad disceptationem, » hoc est, disputationem «justitiæ provocare. » disputationem «justitiæ provocare. » Contra hoc videtur esse instantia: quia Contra hoc videtur esse instantia: quia dicitur, Job, xx1, 7: Quare ergo impii dicitur, Job, xx1, 7: Quare ergo impii vivunt, sublimati sunt, confortatique vivunt, sublimati sunt, confortatique divitiis? Jerem. x11, 1: Quare via im- divitiis? Jerem. x11, 1: Quare via im- piorum prosperatur, bene est omnibus piorum prosperatur, bene est omnibus qui prævaricantur et inique agunt ? Ge- qui prævaricantur et inique agunt ? Ge- nes. xv, 25: Non est hoc tuum, qui nes. xv, 25: Non est hoc tuum, qui judicas omnem terram. Et ibidem: Ab- judicas omnem terram. Et ibidem: Ab- sit a te, ut rem hanc facias, et occidas sit a te, ut rem hanc facias, et occidas justum cum impio. Ad hoc dicendum, justum cum impio. Ad hoc dicendum, quod singuli de reverentia aliquid præ- quod singuli de reverentia aliquid præ- miserunt, antequam in talia verba pro- miserunt, antequam in talia verba pro- rumperent. Abraham quidem, ibidem, rumperent. Abraham quidem, ibidem, . 27 Loquar ad Dominum meum, cum . 27 Loquar ad Dominum meum, cum sim pulvis et cinis. Job, xx1, 6: Ego sim pulvis et cinis. Job, xx1, 6: Ego quando recordatus fuero, pertimesco, et quando recordatus fuero, pertimesco, et concutit carnem meam tremor. Jerem. concutit carnem meam tremor. Jerem. XII, 1 : Justus quidem tu es, Domine, si XII, 1 : Justus quidem tu es, Domine, si disputem tecum. Iste autem in prima disputem tecum. Iste autem in prima disputatione nihil præmittit de reveren- disputatione nihil præmittit de reveren- tia, sed statim prorumpit in vocem que- tia, sed statim prorumpit in vocem que- relæ, dicens, 1, 2: Usquequo, Domine, relæ, dicens, 1, 2: Usquequo, Domine, etc. In secunda vero disputatione jam etc. In secunda vero disputatione jam instructus a responso Domini, antequam instructus a responso Domini, antequam prorumpat in disputationem, præmittit, prorumpat in disputationem, præmittit, ibidem, . 13: Mundi sunt oculi tui, ne ibidem, . 13: Mundi sunt oculi tui, ne videas malum. Et ideo solus in hac auda- videas malum. Et ideo solus in hac auda- cia esse dicitur. cia esse dicitur.

« «

417 417

cet bonus opprimitur et malus exaltatur? cet bonus opprimitur et malus exaltatur? hoc enim innuitur his verbis: Usquequo, hoc enim innuitur his verbis: Usquequo, Domine, clamabo cum bonis, et non exau- Domine, clamabo cum bonis, et non exau- dies? Cum dicatur in Psal. x secundum dies? Cum dicatur in Psal. x secundum Hebræos, 17 Desiderium pauperum Hebræos, 17 Desiderium pauperum exaudivit Dominus præparationem exaudivit Dominus præparationem cordis eorum audivit auris tua. Pro- cordis eorum audivit auris tua. Pro- verb. x, 24 Desiderium suum justis verb. x, 24 Desiderium suum justis dabitur. « Vociferabor, » hoc est, que- dabitur. « Vociferabor, » hoc est, que- rulis vocibus scilicet, « ad te vim pa- rulis vocibus scilicet, « ad te vim pa- tiens, » cum bonis, « et non salvabis ? » tiens, » cum bonis, « et non salvabis ? » Isa. xxxvIII, 14: Sicut pullus hirundi- Isa. xxxvIII, 14: Sicut pullus hirundi- nis sic clamabo, meditabor ut columba. nis sic clamabo, meditabor ut columba. Et iterum: « Quare ostendisti iniqui- Et iterum: « Quare ostendisti iniqui- tatem et laborem, » bonorum scilicet, tatem et laborem, » bonorum scilicet, videre, » hoc est, annuntiare prævi- videre, » hoc est, annuntiare prævi- sam? Libentius enim fausta quam in- sam? Libentius enim fausta quam in- fausta prænuntiaret. Et hæc fuit causa fausta prænuntiaret. Et hæc fuit causa quare fugit Jonas, ne scilicet ex com- quare fugit Jonas, ne scilicet ex com- paratione pœnitentiæ Ninive, condemna- paratione pœnitentiæ Ninive, condemna- tionem populi sui non poenitentis annun- tionem populi sui non poenitentis annun- tiare videretur. Et iterum, audacter di- tiare videretur. Et iterum, audacter di- cit: «Lacerata est lex, » justa scilicet cit: «Lacerata est lex, » justa scilicet conversa in abusum tyrannidis, « et non conversa in abusum tyrannidis, « et non pervenit usque ad finem judicium, » pervenit usque ad finem judicium, » hoc est, usque ad debitam causæ decisio- hoc est, usque ad debitam causæ decisio- nem. Et hujus subjungit causam esse nem. Et hujus subjungit causam esse Domini dissimulationem : « Quia im- Domini dissimulationem : « Quia im- pius prævalet adversus justum, » te sci- pius prævalet adversus justum, » te sci- lieet dissimulante. « Ideo egreditur judi- lieet dissimulante. « Ideo egreditur judi- cium perversum, » in causarum scilicet cium perversum, » in causarum scilicet decisione. Dicit enim Glossa, ad Roman. decisione. Dicit enim Glossa, ad Roman. 1, 32, super illud: Non solum qui ea 1, 32, super illud: Non solum qui ea faciunt, sed etiam qui consentiunt fa- faciunt, sed etiam qui consentiunt fa- cientibus, quod « consentit, qui non con- cientibus, quod « consentit, qui non con- << tradicit. >> << tradicit. >>

Positis exemplis, arguit quod auda- Positis exemplis, arguit quod auda- cter dicta sunt, subdens : « Vides, » o cter dicta sunt, subdens : « Vides, » o Paula vel Chromachi, « quam temeraria Paula vel Chromachi, « quam temeraria vox sit, » hoc est, esse videatur, « et vox sit, » hoc est, esse videatur, « et quodammodo blasphemantis, » supple, quodammodo blasphemantis, » supple, sit vox hæc, «< Creatorem suum ad judi- sit vox hæc, «< Creatorem suum ad judi- cium, » disceptationis scilicet, « provo- cium, » disceptationis scilicet, « provo- care. » Job, xv, 3: Arguis verbis eum care. » Job, xv, 3: Arguis verbis eum qui non est æqualis tibi, et loqueris quod qui non est æqualis tibi, et loqueris quod tibi non expedit. Et post pauca, ỷ. 5 : tibi non expedit. Et post pauca, ỷ. 5 :

« Et dicere ei, » Domino scilicet per « Et dicere ei, » Domino scilicet per sensum, non per verba : « Cur in rebus sensum, non per verba : « Cur in rebus humanis, » publicis scilicet, « et mundi humanis, » publicis scilicet, « et mundi istius pompa 1, » quia judices magis istius pompa 1, » quia judices magis pompa quam juris ordine præsunt, « tan- pompa quam juris ordine præsunt, « tan- la rerum versetur ² iniquitas, » qua scili-Imitaris linguam blasphemantium. Blas- la rerum versetur ² iniquitas, » qua scili-Imitaris linguam blasphemantium. Blas-

1 Biblia Rob. Stphani habet roditelą. 1 Biblia Rob. Stphani habet roditelą.

2 Ibidem, versatur. 2 Ibidem, versatur.

XIX XIX

27 27

Montani Montani damnata damnata hæresis. hæresis.

418 418

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

phemia enim est impositio falsi criminis phemia enim est impositio falsi criminis in Deum, quod facit qui vias Domini in Deum, quod facit qui vias Domini æquas non esse dicit. Ezech. xv, 25: æquas non esse dicit. Ezech. xv, 25: Et dixistis: Non est æqua via Domini. Et dixistis: Non est æqua via Domini. « Et vas fragile, » terreum scilicet, « ad- « Et vas fragile, » terreum scilicet, « ad- versus figulum, » qui potestatem habet versus figulum, » qui potestatem habet luti, «cur tale vel tale factum sit, » luti, «cur tale vel tale factum sit, » urceus vel amphora, foedum vel pul- urceus vel amphora, foedum vel pul- chrum, « disputare. » Ad Roman. ix, chrum, « disputare. » Ad Roman. ix, 20 et 21 : 0 homo, tu quis es, qui respon- 20 et 21 : 0 homo, tu quis es, qui respon- deas Deo? Numquid dicit figmentum ei, deas Deo? Numquid dicit figmentum ei, qui se finxit: Quid fecisti me sic? An qui se finxit: Quid fecisti me sic? An non habet potestatem figulus luti, ex ea- non habet potestatem figulus luti, ex ea- dem massa facere aliud quidem vas in dem massa facere aliud quidem vas in honorem, aliud vero in contumeliam ? honorem, aliud vero in contumeliam ?

Et subdit de intellectu Prophetæ con- Et subdit de intellectu Prophetæ con- tra Montanum: tra Montanum:

« Necnon et hoc animadvertendum, » « Necnon et hoc animadvertendum, » supple, est, « quod assumptio vel pon- supple, est, « quod assumptio vel pon- dus, » sive onus, quo scilicet intitulatur dus, » sive onus, quo scilicet intitulatur prophetia, «quæ gravia esse jam dixi- prophetia, «quæ gravia esse jam dixi- mus, » hoc est, gravitatem significare, mus, » hoc est, gravitatem significare, « Prophetæ, » scilicet Habacuc, « visio « Prophetæ, » scilicet Habacuc, « visio est, » hoc est, certa per intellectum com- est, » hoc est, certa per intellectum com- prehensio« et adversus Montani » hæ- prehensio« et adversus Montani » hæ- retici « dogma perversum, » qui dixit, retici « dogma perversum, » qui dixit, quod Prophetæ arreptitio spiritu in ex- quod Prophetæ arreptitio spiritu in ex- stasi mentis nescientes quid loqueretur, stasi mentis nescientes quid loqueretur, locuti sunt « intelligit » iste Propheta locuti sunt « intelligit » iste Propheta << quod videt. »> Daniel. x, 1: Intelligentia << quod videt. »> Daniel. x, 1: Intelligentia est opus in visione. « Nec ut amens » lo- est opus in visione. « Nec ut amens » lo- quitur, id est, qui in mente non habeat quitur, id est, qui in mente non habeat quod dicit. I ad Corinth. xiv, 19: In Ec- quod dicit. I ad Corinth. xiv, 19: In Ec- clesia volo quinque verba sensu meo lo- clesia volo quinque verba sensu meo lo- qui,... quam decem millia verborum in qui,... quam decem millia verborum in lingua. «Nec more insanientium fœmi- lingua. «Nec more insanientium fœmi- narum, » quæ facilius quam viri gaudio narum, » quæ facilius quam viri gaudio vel tristitia insaniunt, « dat sine mente vel tristitia insaniunt, « dat sine mente sonum, » hoc est, sine intellectu. Psal. sonum, » hoc est, sine intellectu. Psal. LXXXIV, 9: Audiam quid loquatur in me LXXXIV, 9: Audiam quid loquatur in me Dominus Deus. Dominus Deus.

Hoc autem probat per Apostolum, sub- Hoc autem probat per Apostolum, sub- dens « Unde et Apostolus 2, jubet, » dens « Unde et Apostolus 2, jubet, » hoc est, præcipit, « ut si prophetantibus hoc est, præcipit, « ut si prophetantibus

1 Jerem. XVIII, 6: Ecce sicut lutum in manu fi- 1 Jerem. XVIII, 6: Ecce sicut lutum in manu fi- guli, sic vos in manu mea, domus-Israel. guli, sic vos in manu mea, domus-Israel. 2 Cf. I ad Corinth. xiv, 23 et seq. 2 Cf. I ad Corinth. xiv, 23 et seq.

aliis, » hoc est, aliis quibusdam in E- aliis, » hoc est, aliis quibusdam in E- clesia, « alii, » prius scilicet non pro- clesia, « alii, » prius scilicet non pro- phetanti, « fuerit revelatum, » a spiritu phetanti, « fuerit revelatum, » a spiritu scilicet prophetico, « taceant qui prius scilicet prophetico, « taceant qui prius loquebantur, » supple, et dent locum i loquebantur, » supple, et dent locum i qui revelationem accepit. « Et statim, » qui revelationem accepit. « Et statim, » subjunxit scilicet Apostolus: «Non enim subjunxit scilicet Apostolus: «Non enim est (inquit) dissensionis Deus, sed pa- est (inquit) dissensionis Deus, sed pa- cis : » et intelligitur, quod non est dis- cis : » et intelligitur, quod non est dis- sensio inter Spiritum revelantis Dei, et sensio inter Spiritum revelantis Dei, et spiritum hominis cui fit revelatio: ut spiritum hominis cui fit revelatio: ut scilicet, quando Spiritus Dei monet ad scilicet, quando Spiritus Dei monet ad loquendum, spiritus hominis loqui nolit : loquendum, spiritus hominis loqui nolit : sed concordia est inter utrumque spiritum. sed concordia est inter utrumque spiritum. Et ex hoc arguit, subdens : « Ex quo, » Et ex hoc arguit, subdens : « Ex quo, » scilicet dicto Apostoli, « intelligit *, cum scilicet dicto Apostoli, « intelligit *, cum quis, quis,

hoc est, aliquis, « ex voluntate hoc est, aliquis, « ex voluntate libera « reticet, » quando vult, « et alii libera « reticet, » quando vult, « et alii locum dat ad loquendum » pro libera locum dat ad loquendum » pro libera voluntate, supple, talem « posse et loqui voluntate, supple, talem « posse et loqui et tacere cum velit. « Qui autem in exsta et tacere cum velit. « Qui autem in exsta si, 5 » hoc est, in excessu mentis ut arre- si, 5 » hoc est, in excessu mentis ut arre- ptitii, id est, « invitus, » alio scilicet ptitii, id est, « invitus, » alio scilicet cogente, « loquitur, nec tacere nec loqui cogente, « loquitur, nec tacere nec loqui in sua potestate habet. » in sua potestate habet. »

Et subdit quarto de materia: Et subdit quarto de materia:

" "

« Illud quoque disce, » o Paula vel « Illud quoque disce, » o Paula vel Chromachi, « quia semel a me violenter Chromachi, « quia semel a me violenter exigis, » hoc scilicet tibi exponi, « ut exigis, » hoc scilicet tibi exponi, « ut quasi quosdam gradus, » hoc est, per quasi quosdam gradus, » hoc est, per quosdam gradus, « et scalas, » hoc est, quosdam gradus, « et scalas, » hoc est, per quasdam scalas, « ad altiora nitenti, per quasdam scalas, « ad altiora nitenti, eo quod per historiam ascenditur ad al- eo quod per historiam ascenditur ad al- legoriam, et per historiam et allegoriam legoriam, et per historiam et allegoriam ad tropologiam, et per hæc tria ad ana- ad tropologiam, et per hæc tria ad ana- gogiam, per nisum sive conatum studen- gogiam, per nisum sive conatum studen- tis, « historiam tibi, » qui primus gra- tis, « historiam tibi, » qui primus gra- dus est, «< interpreter, » hoc est, expo- dus est, «< interpreter, » hoc est, expo- nam. Et alludit ei quod est, Genes. nam. Et alludit ei quod est, Genes. XXVIII, 12, ubi Angeli ab inferioribus as- XXVIII, 12, ubi Angeli ab inferioribus as- cenderunt in cœlum per scalas: sicut et cenderunt in cœlum per scalas: sicut et exploratores ascenderunt ad superiora exploratores ascenderunt ad superiora domus Raab (Josue 11, 6). Sic Judith in domus Raab (Josue 11, 6). Sic Judith in superiora domus ascendit (Judith, superiora domus ascendit (Judith,

3 I ad Corinth. xiv, 33. 3 I ad Corinth. xiv, 33.

VIII, VIII,

* Bibl. Roberti Stephani habet intelligitur. * Bibl. Roberti Stephani habet intelligitur. 5 Ibid. ἐκστάσει. 5 Ibid. ἐκστάσει.

3). 3).

PROLOGI D. HIERONYMI IN HABACUC EXPLICATIO. PROLOGI D. HIERONYMI IN HABACUC EXPLICATIO.

Sic gradibus ascenditur ad templum Sic gradibus ascenditur ad templum (Ezech. XL, 6). Scias, inquam, « prophe- (Ezech. XL, 6). Scias, inquam, « prophe- tiam » hanc, supple, esse « contra Baby- tiam » hanc, supple, esse « contra Baby- lonem » historialiter, « et Nabuchodo- lonem » historialiter, « et Nabuchodo- nosor, regem Chaldæorum, » de quorum nosor, regem Chaldæorum, » de quorum scilicet onere prophetat. scilicet onere prophetat.

Et ex hoc elicit ordinem ad immediate Et ex hoc elicit ordinem ad immediate præcedentem Prophetam, subdens : « Ut præcedentem Prophetam, subdens : « Ut quomodo prior Propheta Nahum, » de quomodo prior Propheta Nahum, » de quo habitum est, « quem Habacuc sequi- quo habitum est, « quem Habacuc sequi- tur, secundum ordinem Hæbræorum, tur, secundum ordinem Hæbræorum, « vaticinium habuit contra Niniven, » « vaticinium habuit contra Niniven, » metropolim scilicet, ubi erat sedes regni, metropolim scilicet, ubi erat sedes regni, « et Assyrios, »> id est, regnum Assyrio- « et Assyrios, »> id est, regnum Assyrio- rum, « qui vastaverunt decem tribus qui rum, « qui vastaverunt decem tribus qui vocantur Israel, » eo quod plures tribus vocantur Israel, » eo quod plures tribus filiorum Israel habebant: «ita et Haba- filiorum Israel habebant: «ita et Haba- cuc, »> iste scilicet Propheta, « prophe- cuc, »> iste scilicet Propheta, « prophe- tiam >> habeat historialiter « adversus Ba- tiam >> habeat historialiter « adversus Ba- bylonem, » metropolim scilicet, et sedem bylonem, » metropolim scilicet, et sedem regni, «et Nabuchodonosor, » regem regni, «et Nabuchodonosor, » regem scilicet Chaldæorum, «a quibus, » rege et scilicet Chaldæorum, «a quibus, » rege et regno Chaldæorum, « Juda, » hoc est, regno Chaldæorum, « Juda, » hoc est, duæ tribus, «< et Jerusalem, » metropolis duæ tribus, «< et Jerusalem, » metropolis duarum tribuum, « templumque subver- duarum tribuum, « templumque subver- sa sunt 2. » sa sunt 2. »

419 419

Et quia infirmitatem habet hæc proba- Et quia infirmitatem habet hæc proba- tio, ideo subdit : « Quamquam apud tio, ideo subdit : « Quamquam apud Hebræos,» apud quos primus fons ve- Hebræos,» apud quos primus fons ve- ritatis esse deberet, «hæc ipsa non le- ritatis esse deberet, «hæc ipsa non le- gatur historia, » de Habacuc scilicet, et gatur historia, » de Habacuc scilicet, et lacu leonum. Et ideo aliter confirmat, lacu leonum. Et ideo aliter confirmat, subdens: « Igitur sive quis recipit scrip- subdens: « Igitur sive quis recipit scrip- turam illam,» Danielis scilicet, xiv, 32, turam illam,» Danielis scilicet, xiv, 32, « sive non recipit, » eo scilicet quod in « sive non recipit, » eo scilicet quod in canone Hebræorum non est, « utrumque canone Hebræorum non est, « utrumque pro nobis est, » hoc est, contra nos non pro nobis est, » hoc est, contra nos non est. Et hoc probat, subdens subdivisio- est. Et hoc probat, subdens subdivisio- nem « Aut enim recipit, et, » supple, nem « Aut enim recipit, et, » supple, sequitur, quod « jam post factam rem, » sequitur, quod « jam post factam rem, » hoc est, translationem duarum tribuum, hoc est, translationem duarum tribuum, « liber Habacuc texitur, » et sic habe- « liber Habacuc texitur, » et sic habe- tur propositum : « aut non recipit, » alia tur propositum : « aut non recipit, » alia pars divisionis, « et, » supple, tunc sequi- pars divisionis, « et, » supple, tunc sequi- tur, quod « quasi Propheta scribit, » tur, quod « quasi Propheta scribit, » onera scilicet Babyloniorum, « quæ ven- onera scilicet Babyloniorum, « quæ ven- tura cognoscit, » et sic, supple, iterum tura cognoscit, » et sic, supple, iterum habetur propositum : quia tunc onus habetur propositum : quia tunc onus Babylonis describit propter afflictionem Babylonis describit propter afflictionem duarum tribuum, quæ jam præteriit. duarum tribuum, quæ jam præteriit.

Sexto subdit excusationem quorum- Sexto subdit excusationem quorum- dam quæ ponuntur in littera, quæ primo dam quæ ponuntur in littera, quæ primo

Et subdit, probans hoc esse tempus narrat, secundo excusat, tertio excusa- Et subdit, probans hoc esse tempus narrat, secundo excusat, tertio excusa- istius prophetiæ : istius prophetiæ :

« Et ut scias eo tempore fuisse Haba- « Et ut scias eo tempore fuisse Haba- cuc. » Quia enim reges non habet in ti- cuc. » Quia enim reges non habet in ti- tulo, per conjecturas oportuit probari tulo, per conjecturas oportuit probari tempus prophetiæ ejus, « quo jam duæ tempus prophetiæ ejus, « quo jam duæ tribus, quæ Juda vocabantur, » quam- tribus, quæ Juda vocabantur, » quam- vis enim essent Juda et Benjamin et vis enim essent Juda et Benjamin et Levi, tamen quia Levi sacerdotium ha- Levi, tamen quia Levi sacerdotium ha- buit, et ideo regibus non subjacebat, et buit, et ideo regibus non subjacebat, et Benjamin principatum non habuit, sed Benjamin principatum non habuit, sed Juda, ideo a Juda regnum denominatur, Juda, ideo a Juda regnum denominatur, « ductæ erant in captivitatem, » a Chal- « ductæ erant in captivitatem, » a Chal- dæis scilicet, «Daniel, » hoc est, liber dæis scilicet, «Daniel, » hoc est, liber Danielis «docere te poterit 3 : « ad Danielis «docere te poterit 3 : « ad quem, quem,

,» scilicet Danielem, « in lacum leo- ,» scilicet Danielem, « in lacum leo- num Habacuc cum prandio mittitur: » num Habacuc cum prandio mittitur: » quod non fieret, nisi Daniel cum duabus quod non fieret, nisi Daniel cum duabus tribubus in Babylonem fuisset translatus. tribubus in Babylonem fuisset translatus.

Cf. IV Reg. XVII, 3 et seq. Cf. IV Reg. XVII, 3 et seq.

2 Cf. IV Reg. xxv, 1 et seq. ad finem. 2 Cf. IV Reg. xxv, 1 et seq. ad finem.

tionem per auctoritatem Apostoli confir- tionem per auctoritatem Apostoli confir- mat. Narrando quinque ponit: mat. Narrando quinque ponit:

« «

« Interim secundum litteram causa- « Interim secundum litteram causa- tur, hoc est querulatur « adversus tur, hoc est querulatur « adversus Deum Propheta, » hoc est, adversus Dei Deum Propheta, » hoc est, adversus Dei dispositionem, « cur Nabuchodonosor, »> dispositionem, « cur Nabuchodonosor, »> profanus scilicet, templum vastet et profanus scilicet, templum vastet et Judam, » hoc, est, regnum duarum tri- Judam, » hoc, est, regnum duarum tri- buum vastare permittatur ? Secundo : buum vastare permittatur ? Secundo : « Cur Jerusalem, urbs Domini quon- « Cur Jerusalem, urbs Domini quon- dam» a Domino electa, « destruatur, » dam» a Domino electa, « destruatur, » hoc est, destrui permittatur? Tertio : hoc est, destrui permittatur? Tertio : « Quare clamet populus Judæorum, » « Quare clamet populus Judæorum, » scilicet oppressus, « et non audiatur, » scilicet oppressus, « et non audiatur, » hoc est, exaudiatur a Domino ? Et hot hoc est, exaudiatur a Domino ? Et hot ulterius exponit, subdens, supple, cur ulterius exponit, subdens, supple, cur « Vociferetur ad Dominum, » populus « Vociferetur ad Dominum, » populus scilicet oppressus a Chaldæis, » im- scilicet oppressus a Chaldæis, » im-

3 Cf. Daniel. XIV. 32 et seq. 3 Cf. Daniel. XIV. 32 et seq.

420 420

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

piis scilicet, et injustis, « et non salve- piis scilicet, et injustis, « et non salve- tur? » Et quarto : « Quare et ipse Pro- tur? » Et quarto : « Quare et ipse Pro- pheta,» Habacuc scilicet, « vel populus, pheta,» Habacuc scilicet, « vel populus, ex cujus persona nunc loquitur, ad hoc ex cujus persona nunc loquitur, ad hoc vixerit, » hoc est, ad hoc permissus sit vixerit, » hoc est, ad hoc permissus sit vivere « et, » id est, « hucusque pro- vivere « et, » id est, « hucusque pro- ductus sit, » supple, in vita, « ut iniquita- ductus sit, » supple, in vita, « ut iniquita- tem hostium,» opprimentium scilicet, «< et tem hostium,» opprimentium scilicet, «< et suum, » hoc est, suorum, Judæorum suum, » hoc est, suorum, Judæorum scilicet, «viderit ¹ laborem, » hoc est, scilicet, «viderit ¹ laborem, » hoc est, oppressionem ? Et quinto : « Cur inju- oppressionem ? Et quinto : « Cur inju- stitia prævaleat adversum se, » hoc est, stitia prævaleat adversum se, » hoc est, suos? Chaldæi enim justitiam non ha- suos? Chaldæi enim justitiam non ha- bebant adversum Judæos. bebant adversum Judæos.

" "

cum dicitur, & humanæ impatientiæ, cum dicitur, & humanæ impatientiæ, et non primum. Conceditur enim San et non primum. Conceditur enim San ctis, cum in turbatione passionis sunt, ctis, cum in turbatione passionis sunt, internum animi dolorem per querelas internum animi dolorem per querelas non excedentes ostendere: sicut et Dos non excedentes ostendere: sicut et Dos minus fecit, Matth. xxvi, 38: Tristis est minus fecit, Matth. xxvi, 38: Tristis est anima mea usque ad mortem. Et hoc anima mea usque ad mortem. Et hoc est quod sequitur: « Ut in querulam vo- est quod sequitur: « Ut in querulam vo- cem et plenam doloris, » hoc est, ple- cem et plenam doloris, » hoc est, ple- num dolorem significantem, « erum- num dolorem significantem, « erum- pat, » vi scilicet doloris cogente. Ba- pat, » vi scilicet doloris cogente. Ba- ruch, ш1, 1: Anima in angustiis, et spi- ruch, ш1, 1: Anima in angustiis, et spi- ritus anxius clamat ad te, Domine. ritus anxius clamat ad te, Domine. «Dicens: Quare respicis contemptores ?» «Dicens: Quare respicis contemptores ?»

Et horum subdit tres excusationes respectu scilicet prosperitatis, « et ta- Et horum subdit tres excusationes respectu scilicet prosperitatis, « et ta- per ordinem : per ordinem : ces, » hoc est, dissimulas, « conculcan- ces, » hoc est, dissimulas, « conculcan- te impio justiorem se ³ ? » te impio justiorem se ³ ? »

« Et hæc dicit præ mentis augustia. » « Et hæc dicit præ mentis augustia. » Mens autem improprie sumitur: mens Mens autem improprie sumitur: mens enim Sancti non premitur, cum pertur- enim Sancti non premitur, cum pertur- batio non cadat in sapientem, ut dicit batio non cadat in sapientem, ut dicit Socrates. « Nesciens, » hoc est, formam Socrates. « Nesciens, » hoc est, formam nescientis assumens. Simile, I ad Co- nescientis assumens. Simile, I ad Co- rinth. iv, 6: Hæc autem, fratres, trans-- rinth. iv, 6: Hæc autem, fratres, trans-- figuravi in me et Apollo, propter vos. figuravi in me et Apollo, propter vos. << Aurum in igne conflari,» hoc est, depu- << Aurum in igne conflari,» hoc est, depu- rari. Sapient. 11, 6: Tamquam aurum in rari. Sapient. 11, 6: Tamquam aurum in Cur Deus fornace probavit eos. « Et tres pueros Cur Deus fornace probavit eos. « Et tres pueros justos affli- « de camino ignis, » hoc est, de fornace justos affli- « de camino ignis, » hoc est, de fornace Babylonis, « puriores exisse, » in quan- Babylonis, « puriores exisse, » in quan- tum jam probati erant, « quam intrave- tum jam probati erant, « quam intrave- rant: » tunc enim non erant probati 2. rant: » tunc enim non erant probati 2. Secunda excusatio: Secunda excusatio:

permittat permittat

gi ab im- gi ab im-

piis ? piis ?

« Sed et hoc generaliter accipere pos- « Sed et hoc generaliter accipere pos- sumus, » hoc est, intelligere, quia accep- sumus, » hoc est, intelligere, quia accep- tiva virtus est intellectus, « quod ex tiva virtus est intellectus, « quod ex persona humanæ impatientiæ loquatur, » persona humanæ impatientiæ loquatur, » Impatientia hic dicitur a privatione ac- Impatientia hic dicitur a privatione ac- tus patientiæ, non a privatione habitus. tus patientiæ, non a privatione habitus. Patientiæ Et cum duplex sit actus patientiæ, unus Patientiæ Et cum duplex sit actus patientiæ, unus substantialis, et alter accidentalis: sub- substantialis, et alter accidentalis: sub- stantialis quidem (ut dicit Tullius) est stantialis quidem (ut dicit Tullius) est æquanimis adversariorum perpessio sive æquanimis adversariorum perpessio sive toleratio accidentalis autem est in tur- toleratio accidentalis autem est in tur- batione (quæ propassio est) dissimulatio batione (quæ propassio est) dissimulatio doloris, et hunc secundum actum privat, doloris, et hunc secundum actum privat,

duplex est duplex est

actus. actus.

1 Bibl. Rob. Stephani habet videat. 1 Bibl. Rob. Stephani habet videat.

2 Cf. Daniel. III, 20 et seq. 2 Cf. Daniel. III, 20 et seq.

3 Vulg. habet, Habacuc, 1, 13: Quare respicis 3 Vulg. habet, Habacuc, 1, 13: Quare respicis

3 3

Et subjungit excusationem tertiam : Et subjungit excusationem tertiam : « Hoc autem loquitur nesciens, » hoc « Hoc autem loquitur nesciens, » hoc est, nescientis sive non advertentis figu- est, nescientis sive non advertentis figu- ram assumens, « judicia Dei investigabi- ram assumens, « judicia Dei investigabi- lia, » supple, esse, « et profundum di- lia, » supple, esse, « et profundum di- vitiarum sapientiæ, » in ordine scilicet vitiarum sapientiæ, » in ordine scilicet divinorum, « et scientiæ, » in disposi- divinorum, « et scientiæ, » in disposi- tione humanorum, « ejus,» id est Dei. tione humanorum, « ejus,» id est Dei. Ad Roman. XI, 33: O altitudo divitia- Ad Roman. XI, 33: O altitudo divitia- rum sapientiæ, et scientiæ Dei! quam rum sapientiæ, et scientiæ Dei! quam incomprehensibilia sunt judicia ejus, "t incomprehensibilia sunt judicia ejus, "t investigabiles viæ ejus ! « Quod non ita investigabiles viæ ejus ! « Quod non ita videt Deus, » hoc est, videndo dispensat, videt Deus, » hoc est, videndo dispensat, << ut videt homo. » Job, x, 4: Numquid << ut videt homo. » Job, x, 4: Numquid oculi carnei tibi sunt: aut sicut videt oculi carnei tibi sunt: aut sicut videt homo, et tu videbis? « Homo tantum homo, et tu videbis? « Homo tantum præsentia respicit, » I Regum, xvi, 7: præsentia respicit, » I Regum, xvi, 7: Ilomo videt ea quæ parent, Dominus Ilomo videt ea quæ parent, Dominus autem intuetur cor. « Deus futura et autem intuetur cor. « Deus futura et æterna cognoscit, » et, supple, præsentia æterna cognoscit, » et, supple, præsentia ad æterna obtinenda dispensat. ad æterna obtinenda dispensat.

«Et quomodo si ægrotus.» Inducit simile «Et quomodo si ægrotus.» Inducit simile ad declarandum quod dixit, « et æstuans ad declarandum quod dixit, « et æstuans febribus. » Estus enim febris sitim pro- febribus. » Estus enim febris sitim pro- vocat et desiderium contrarii, frigid vocat et desiderium contrarii, frigid scilicet, et humidi. « Aquam frigidam scilicet, et humidi. « Aquam frigidam postulet, » quæ tunc in præsenti æstum postulet, » quæ tunc in præsenti æstum febris exstinguat, quamvis in posterum febris exstinguat, quamvis in posterum

super iniqua agentes, et taces devorante impio super iniqua agentes, et taces devorante impio justiorem se? justiorem se?

PROLOGI D. HIERONYMI IN HABACUC EXPLICATIO. PROLOGI D. HIERONYMI IN HABACUC EXPLICATIO.

adaugeat, «et dicat ad medicum, » ra- adaugeat, «et dicat ad medicum, » ra- tiones scilicet assignans quare postulet tiones scilicet assignans quare postulet aquam «Vim patior, » a dolore scili- aquam «Vim patior, » a dolore scili- cet. Isa. xxxvIII, 14: Domine, vim pa- cet. Isa. xxxvIII, 14: Domine, vim pa- tior, responde pro me. « Crucior, » febri tior, responde pro me. « Crucior, » febri scilicet, « exanimor, » æstu scilicet: << us- scilicet, « exanimor, » æstu scilicet: << us- quequo, medice, clamabo, et non exau- quequo, medice, clamabo, et non exau- dies? » Quasi dicat: Videris esse durus. dies? » Quasi dicat: Videris esse durus. « Et respondeat ei sapientissimus, » in « Et respondeat ei sapientissimus, » in consideratione circumstantiarum febris, consideratione circumstantiarum febris, « et clementissimus, » ad ægrotum, « et clementissimus, » ad ægrotum, « medicus Scio quo tempore dare de- « medicus Scio quo tempore dare de- beam quod postulas, » sanitatem sci- beam quod postulas, » sanitatem sci- licet et non misereor modo, » quia licet et non misereor modo, » quia modo obesset, « quia misericordia ista modo obesset, « quia misericordia ista crudelitas,» supple, esset, « et voluntas crudelitas,» supple, esset, « et voluntas tua, » quæ scilicet ex æstu febris facta tua, » quæ scilicet ex æstu febris facta est, « contra te petit, » hoc est, contra est, « contra te petit, » hoc est, contra sanitatem tuam. Et simile adaptat, sub- sanitatem tuam. Et simile adaptat, sub- dens « Ita et Dominus noster, » sup- dens « Ita et Dominus noster, » sup- ple, facto facit, et si non verbo dicit, ple, facto facit, et si non verbo dicit, « sciens clementiæ suæ pondera, » quid « sciens clementiæ suæ pondera, » quid scilicet et cui dispenset, « atque mensu- scilicet et cui dispenset, « atque mensu- ras, » scilicet, quando dispenset. Sa- ras, » scilicet, quando dispenset. Sa- pient. x1, 21: Omnia in mensura, et pient. x1, 21: Omnia in mensura, et numero, et pondere disposuisti. « Inter- numero, et pondere disposuisti. « Inter- dum non exaudit clamorem, » secun- dum non exaudit clamorem, » secun- dum scilicet præsentem subventionem. dum scilicet præsentem subventionem. Et hujus subjungit duas causas: Et hujus subjungit duas causas:

« Ut eum probet, » hoc est, probatum « Ut eum probet, » hoc est, probatum ostendat, « et magis provocet eum ad ostendat, « et magis provocet eum ad rogandum. » Ex hoc enim quod differ- rogandum. » Ex hoc enim quod differ- tur exauditio, devotius oratur. Et hoc tur exauditio, devotius oratur. Et hoc explanat, subdens : « Et quasi igne ex- explanat, subdens : « Et quasi igne ex- coctum justiorem et puriorem faciat. » coctum justiorem et puriorem faciat. »

421 421

Psal. XVI, 3 Igne me examinasti, et Psal. XVI, 3 Igne me examinasti, et non est inventa in me iniquitas. Ad hæc non est inventa in me iniquitas. Ad hæc confirmanda inducit auctoritatem Apo- confirmanda inducit auctoritatem Apo- stoli «Quod intelligens Apostolus secun- stoli «Quod intelligens Apostolus secun- dum id quod misericordiam consecutus dum id quod misericordiam consecutus est a Domino, » I ad Timoth. 1, 13: est a Domino, » I ad Timoth. 1, 13: Misericordiam Dei consécutus sum, quia Misericordiam Dei consécutus sum, quia ignorans feci: «ait, » II ad Corinth. IV, ignorans feci: «ait, » II ad Corinth. IV, 16: « Sed non defecimus ',» supple, in 16: « Sed non defecimus ',» supple, in tribulatione. Littera nostra sic habet, tribulatione. Littera nostra sic habet, « Juxta quod misericordiam consecuti « Juxta quod misericordiam consecuti « sumus, non deficimus, sed abdicamus « sumus, non deficimus, sed abdicamus « occulta dedecoris. » Et tunc quod sequi- « occulta dedecoris. » Et tunc quod sequi- tur «Et benedicit Dominum in omni tur «Et benedicit Dominum in omni tempore 2, » est de Psal. xxxIII, 1³. «<< Et tempore 2, » est de Psal. xxxIII, 1³. «<< Et scit,» supple, illud Matth. x, 22 et xxiv, scit,» supple, illud Matth. x, 22 et xxiv, 13, « quia qui perseveraverit usque in 13, « quia qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit : « et gloriatur, » finem, hic salvus erit : « et gloriatur, » supple, Apostolus, « in labore et dolore, » II supple, Apostolus, « in labore et dolore, » II ad Corinth. x1, 9: Libenter gloriabor in ad Corinth. x1, 9: Libenter gloriabor in infirmitatibus meis. « Et cum Jeremia, » infirmitatibus meis. « Et cum Jeremia, » xx, 16, secundum Septuaginta, « dicit : xx, 16, secundum Septuaginta, « dicit : Tribulationem et misericordiam invoca- Tribulationem et misericordiam invoca- bo. » Quod explanans, subdit : « Ut bo. » Quod explanans, subdit : « Ut quomodo alius invocat Deum, » supple, quomodo alius invocat Deum, » supple, pro prosperis, «sic sanctus vir et bella- pro prosperis, «sic sanctus vir et bella- tor invictus, » Sap. x, 12: Certamen tor invictus, » Sap. x, 12: Certamen forte dedit illi ut vinceret, « ad exercen- forte dedit illi ut vinceret, « ad exercen- dum se,» supple, in virtute,« et compro- dum se,» supple, in virtute,« et compro- bandum, » hoc est, probatum ostenden- bandum, » hoc est, probatum ostenden- dum, « tribulationem » in corpore, « et dum, « tribulationem » in corpore, « et miseriam » in paupertate «< invenire de- miseriam » in paupertate «< invenire de- siderat. » Psal. cxiv, 3 et 4: Tribula- siderat. » Psal. cxiv, 3 et 4: Tribula- tionem et dolorem inveni, et nomen Do- tionem et dolorem inveni, et nomen Do- mini invocavi. 4 mini invocavi. 4

1 Vulg. habet, II ad Corinth. IV, 16: Propter quod non deficimus. Bibl. autem Rob. Stephani, 1 Vulg. habet, II ad Corinth. IV, 16: Propter quod non deficimus. Bibl. autem Rob. Stephani,

« Sed non deficimus in tribulationibus. >> « Sed non deficimus in tribulationibus. >>

* Bibl. Rob. Stephani: « Et benedicit Dominum in omni tempore. » * Bibl. Rob. Stephani: « Et benedicit Dominum in omni tempore. »

3 Psal. XXXIII, 1: Benedicam Dominum in omni tempore, etc. 3 Psal. XXXIII, 1: Benedicam Dominum in omni tempore, etc.

4 Explicatio ultimi paragraphi, Josiam, regem Juda, etc. ad finem, deest in edit. Lugdunensi 4 Explicatio ultimi paragraphi, Josiam, regem Juda, etc. ad finem, deest in edit. Lugdunensi

et in mss. et in mss.

422 422

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

CAPUT I. CAPUT I.

Miratur propheta impium prosperari, et prævalere adversus justum : nam ad- Miratur propheta impium prosperari, et prævalere adversus justum : nam ad- versus Judæos suscitat Dominus Chaldæos, qui victoriam non Domino, sed versus Judæos suscitat Dominus Chaldæos, qui victoriam non Domino, sed idolo suo tribuunt. idolo suo tribuunt.

1. Onus quod vidit Habacuc pro- 1. Onus quod vidit Habacuc pro-

pheta. pheta.

2. Usquequo, Domine, clamabo, et 2. Usquequo, Domine, clamabo, et non exaudies? vociferabor ad te, non exaudies? vociferabor ad te, vim patiens, et non salvabis ? vim patiens, et non salvabis ? 3. Quare ostendisti mihi iniquitatem 3. Quare ostendisti mihi iniquitatem et laborem, videre prædam et et laborem, videre prædam et injustitiam contra me? et factum injustitiam contra me? et factum est judicium, et contradictio est judicium, et contradictio potentior. potentior.

4. Propter hoc lacerata est lex, et 4. Propter hoc lacerata est lex, et non pervenit usque ad finem non pervenit usque ad finem judicium quia impius præ- judicium quia impius præ- valet adversus justum, propterea valet adversus justum, propterea egreditur judicium perversum. egreditur judicium perversum. 5. Adspicite in gentibus, et videte 1 : 5. Adspicite in gentibus, et videte 1 :

admiramini, et obstupescite : admiramini, et obstupescite : quia opus factum est in diebus quia opus factum est in diebus vestris, quod nemo credet vestris, quod nemo credet cum narrabitur. cum narrabitur.

6. Quia ecce ego suscitabo Chaldæos, 6. Quia ecce ego suscitabo Chaldæos, gentem amaram et velocem, gentem amaram et velocem, ambulantem super latitudinem ambulantem super latitudinem terræ, ut possideat tabernacula terræ, ut possideat tabernacula

non sua. non sua.

7. Horribilis et terribilis est : ex se- 7. Horribilis et terribilis est : ex se- metipsa judicium et onus ejus metipsa judicium et onus ejus egredietur. egredietur.

8. Leviores pardis equi ejus, et velo- 8. Leviores pardis equi ejus, et velo- ciores lupis vespertinis et dif- ciores lupis vespertinis et dif- fundentur equites ejus equites fundentur equites ejus equites namque ejus de longe venient, namque ejus de longe venient, volabunt quasi aquila festinans volabunt quasi aquila festinans ad comedendum. ad comedendum.

9. Omnes ad prædam venient, facies 9. Omnes ad prædam venient, facies

eorum ventus urens: et congre- eorum ventus urens: et congre-

1 Act. XIII, 41. 1 Act. XIII, 41.

gabit quasi arenam, captivita- gabit quasi arenam, captivita-

tem. tem.

10. Et ipse de regibus triumphabit, 10. Et ipse de regibus triumphabit, et tyranni ridiculi ejus erunt : et tyranni ridiculi ejus erunt : ipse super omnem munitionem ipse super omnem munitionem ridebit, et comportabit aggerem, ridebit, et comportabit aggerem, et capiet eam. et capiet eam.

11. Tunc mutabitur spiritus, et per- 11. Tunc mutabitur spiritus, et per- transibit, et corruet: hæc est transibit, et corruet: hæc est fortitudo ejus dei sui. fortitudo ejus dei sui.

12. Numquid non tu a principio, Do- 12. Numquid non tu a principio, Do- mine, Deus meus sancte meus, mine, Deus meus sancte meus, et non moriemur? Domine, in et non moriemur? Domine, in judicium posuisti eum : et for- judicium posuisti eum : et for- tem, ut corriperes, fundasti tem, ut corriperes, fundasti

eum. eum.

13. Mundi sunt oculi tui, ne videas 13. Mundi sunt oculi tui, ne videas malum, et respicere ad iniqui- malum, et respicere ad iniqui- tatem non poteris. Quare re- tatem non poteris. Quare re- spicis super iniqua agentes, et spicis super iniqua agentes, et taces devorante impio justiorem taces devorante impio justiorem se? se?

14. Et facies homines quasi pisces 14. Et facies homines quasi pisces maris, et quasi reptile non ha- maris, et quasi reptile non ha- bens principem. bens principem.

15. Totum in hamo sublevavit, traxit 15. Totum in hamo sublevavit, traxit illud in sagena sua, et congre- illud in sagena sua, et congre- gavit in rete suum. Super hoc gavit in rete suum. Super hoc lætabitur, et exsultabit. lætabitur, et exsultabit.

16. Propterea immolabit sagenæ suæ, 16. Propterea immolabit sagenæ suæ, et sacrificabit reti suo, quia in et sacrificabit reti suo, quia in ipsis incrassata est pars ejus, ipsis incrassata est pars ejus, et cibus ejus electus. et cibus ejus electus. 17. Propter hoc ergo expandit sage- 17. Propter hoc ergo expandit sage- nam suam, et semper interfice- nam suam, et semper interfice- re gentes non parcet. re gentes non parcet.

IN CAP. I HABACUC ENARRATIO. IN CAP. I HABACUC ENARRATIO.

IN CAPUT I HABACUC IN CAPUT I HABACUC

ENARRATIO. ENARRATIO.

« Onus quod vidit Habacuc. »Ista « Onus quod vidit Habacuc. »Ista prophetia in duas partes dividitur: titu- prophetia in duas partes dividitur: titu- lum scilicet, et tractatum. lum scilicet, et tractatum.

Titulus continet tria: materiam scili- Titulus continet tria: materiam scili- cet, modum revelationis, et auctoritatem. cet, modum revelationis, et auctoritatem.

423 423

« Usquequo, Domine. » Hic incipit « Usquequo, Domine. » Hic incipit prophetia, et habet tres partes. Primo prophetia, et habet tres partes. Primo enim proponit querelas populi impatien- enim proponit querelas populi impatien- tis. Secundo contemplatur, ut audiat tis. Secundo contemplatur, ut audiat responsiones consolantis, infra, 11, 1, ibi, responsiones consolantis, infra, 11, 1, ibi, « Super custodiam meam stabo. » Ter- « Super custodiam meam stabo. » Ter- tio, gratias agit pro beneficio liberatio- tio, gratias agit pro beneficio liberatio- nis, infra, 111, 1, ibi, « Domine, audivi. » nis, infra, 111, 1, ibi, « Domine, audivi. »

Prima in tres dividitur. Primo enim Prima in tres dividitur. Primo enim proponit querelas. Secundo, ex responso proponit querelas. Secundo, ex responso Domini describit querelarum causas, Domini describit querelarum causas, ibi, y. 5: « Adspicite in gentibus. » Ter- ibi, y. 5: « Adspicite in gentibus. » Ter- tio rogat, ut temperentur causæ dolo- tio rogat, ut temperentur causæ dolo- rum,ibi, y. 12: «Numquid non tu a prin- rum,ibi, y. 12: «Numquid non tu a prin-

Materia intelligitur per hoc quod cipio, Domine ? » Materia intelligitur per hoc quod cipio, Domine ? »

dicit: dicit:

« Onus, » quod significat massam tri- « Onus, » quod significat massam tri- bulationis opprimentem, quam prophe- bulationis opprimentem, quam prophe- tat super Babylonios¹. Jerem. xxIII, 33: tat super Babylonios¹. Jerem. xxIII, 33: Vos estis onus projiciam quippe vos, Vos estis onus projiciam quippe vos, dicit Dominus. Psal. XXXVII, 5: Sicut dicit Dominus. Psal. XXXVII, 5: Sicut onus grave gravatæ sunt super me. onus grave gravatæ sunt super me. Thren. 1, 14 Vigilavit jugum iniquita- Thren. 1, 14 Vigilavit jugum iniquita- tum earum in manu ejus convolutæ tum earum in manu ejus convolutæ sunt, et impositæ collo meo. « Quod vi- sunt, et impositæ collo meo. « Quod vi- dit, hoc est, certitudinaliter per intel- dit, hoc est, certitudinaliter per intel- lectum accepit. Isa. 1, 1: Visio Isaiæ. lectum accepit. Isa. 1, 1: Visio Isaiæ. Ab hac visione Prophetæ Videntes dice- Ab hac visione Prophetæ Videntes dice- bantur 2. Daniel. x, 1: Intelligentia est bantur 2. Daniel. x, 1: Intelligentia est opus in visione. Eccli. XLVIII, 27: Spi- opus in visione. Eccli. XLVIII, 27: Spi- ritu magno vidit ultima. « Habacuc ritu magno vidit ultima. « Habacuc propheta. » Describit seipsum a nomine propheta. » Describit seipsum a nomine et dignitate, unde certitudinem veritatis et dignitate, unde certitudinem veritatis ostendit amplexans enim Deum, tangit ostendit amplexans enim Deum, tangit cum, et tactu certificatur et apprehen- cum, et tactu certificatur et apprehen- sione quam apprehensionem sequi se sione quam apprehensionem sequi se dicit Apostolus, ad Philip. III, 12 et 13: dicit Apostolus, ad Philip. III, 12 et 13: Sequor, si quo modo comprehendam Sequor, si quo modo comprehendam in quo comprehensus sum a Christo in quo comprehensus sum a Christo Jesu. Fratres, ego me non arbitror ep- Jesu. Fratres, ego me non arbitror ep- prehendisse. Cant. VIII, 2: Dilecte mi, prehendisse. Cant. VIII, 2: Dilecte mi, apprehendam te. « Propheta. » Dicit dig- apprehendam te. « Propheta. » Dicit dig- nitatem et certificat spiritum revelantem. nitatem et certificat spiritum revelantem. Sapient. VII, 27, Spiritus sapientiæ per Sapient. VII, 27, Spiritus sapientiæ per nationes in animas sanctas se transfert, nationes in animas sanctas se transfert, amicos Dei et Prophetas constituit. amicos Dei et Prophetas constituit.

1 Cf. supra notam 2 in explicatione Prologi. 1 Cf. supra notam 2 in explicatione Prologi. 21 Reg. 1x. 9: Qui propheta dicitur hodie, 21 Reg. 1x. 9: Qui propheta dicitur hodie,

Querelæ tres habent diversitates. Pri- Querelæ tres habent diversitates. Pri- mo enim querulatur, quod per præsen- mo enim querulatur, quod per præsen- tem liberationem non exauditur : se- tem liberationem non exauditur : se- cundo, quod Sancti a malis opprimun- cundo, quod Sancti a malis opprimun- tur tertio, quod ordo omnis justitiæ tur tertio, quod ordo omnis justitiæ confunditur. confunditur.

« Usquequo, Domine, clamabo? » sup- « Usquequo, Domine, clamabo? » sup- ple, ad te per cordis devoti intentionem. ple, ad te per cordis devoti intentionem. Psal. XII, 1 Usquequo, Domine, oblivi- Psal. XII, 1 Usquequo, Domine, oblivi- sceris me in finem? Usquequo avertis fa- sceris me in finem? Usquequo avertis fa- ciem tuam a me? « Et non exaudies, » ciem tuam a me? « Et non exaudies, » hoc est, ut ita audias quod extra tribu- hoc est, ut ita audias quod extra tribu- lationem me ponas. Job, xxx, 20 et 21: lationem me ponas. Job, xxx, 20 et 21: Clamo ad te, et non exaudis me: sto, et Clamo ad te, et non exaudis me: sto, et non respicis me. Mutatus es mihi in cru- non respicis me. Mutatus es mihi in cru- delem, et in duritia manus tuæ adversa- delem, et in duritia manus tuæ adversa- ris mihi. Thren. 111, 8: Et cum clama- ris mihi. Thren. 111, 8: Et cum clama- vero, et rogavero, exclusit orationem vero, et rogavero, exclusit orationem meam. Sed quia anxius, non tantum meam. Sed quia anxius, non tantum corde, sed etiam ore clamat, subdit: corde, sed etiam ore clamat, subdit: « Vociferabor ad te, » hoc est, diversis « Vociferabor ad te, » hoc est, diversis vicibus querelam ostendam, « vim pa- vicibus querelam ostendam, « vim pa- tiens, » et ideo necessitatem querulandi tiens, » et ideo necessitatem querulandi habens. Isa. xxXVIII, 14: Domine, vim habens. Isa. xxXVIII, 14: Domine, vim patior, responde pro me. Psal. xxv1, 6: patior, responde pro me. Psal. xxv1, 6:

Circuivi et immolavi in tabernaculo tuo Circuivi et immolavi in tabernaculo tuo

hostiam vociferationis. « Et non salva- hostiam vociferationis. « Et non salva- bis. »Jerem. XIV, 9: Quare futurus es bis. »Jerem. XIV, 9: Quare futurus es velut vir vagus, ut fortis qui non potest velut vir vagus, ut fortis qui non potest salvare? salvare?

vocabatur olim Videns. vocabatur olim Videns.

424 424

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

« Quare ostendisti mihi? » Secunda « Quare ostendisti mihi? » Secunda diversitas querclarum, « iniquitatem,» diversitas querclarum, « iniquitatem,» malorum scilicet opprimentium, « et la malorum scilicet opprimentium, « et la borem, » bonorum scilicet oppressorum ? borem, » bonorum scilicet oppressorum ? Sensus est Quare permisisti me tamdiu Sensus est Quare permisisti me tamdiu vivere ut ista viderem ? Simile, III Re- vivere ut ista viderem ? Simile, III Re- gum, xix, 4, ubi Elias exagitatus a Jeza- gum, xix, 4, ubi Elias exagitatus a Jeza- bel, petivit animæ suæ ut moreretur 1. bel, petivit animæ suæ ut moreretur 1. Tob. II, 6, ad exprobrationem uxoris Tob. II, 6, ad exprobrationem uxoris dixit Tobias Et nunc, Domine, secun- dixit Tobias Et nunc, Domine, secun- dum voluntatem tuam fac mecum, et dum voluntatem tuam fac mecum, et præcipe in pace recipi spiritum meum. præcipe in pace recipi spiritum meum. I Machab. 1, 7 Væ mihi, ut quid natus I Machab. 1, 7 Væ mihi, ut quid natus sum videre contritionem populi mei et sum videre contritionem populi mei et videre contritionem civitatis sanctæ ? videre contritionem civitatis sanctæ ? Et, post pauca, yy. 12 et 13: Ecce sancta Et, post pauca, yy. 12 et 13: Ecce sancta nostra, et pulchritudo nostra, et claritas nostra, et pulchritudo nostra, et claritas nostra desolata est et coinquinaverunt nostra desolata est et coinquinaverunt eam gentes. Quo ergo nobis adhuc vive- eam gentes. Quo ergo nobis adhuc vive- re? Quid autem sit videre iniquitatem re? Quid autem sit videre iniquitatem et laborem, subdit : « Videre prædam, et laborem, subdit : « Videre prædam, quo scilicet Sancti deprædati sunt. Isa. quo scilicet Sancti deprædati sunt. Isa. LIX, 15 Qui recessit a malo, prædæ pa- LIX, 15 Qui recessit a malo, prædæ pa- tuit. Et hic fuit labor. « Et injustitiam tuit. Et hic fuit labor. « Et injustitiam contra me, » supple, factam. Et hæc fuit contra me, » supple, factam. Et hæc fuit iniquitas. Eccle. Iv, 1 et 2: Vidi calum- iniquitas. Eccle. Iv, 1 et 2: Vidi calum- nias quæ sub sole geruntur, et lacrymas nias quæ sub sole geruntur, et lacrymas innocentium, et neminem consolatorem : innocentium, et neminem consolatorem : nec posse resistere eorum violentiæ, cun- nec posse resistere eorum violentiæ, cun- ctorum auxilio destitutos: et laudavi ctorum auxilio destitutos: et laudavi magis mortuos quam viventes. magis mortuos quam viventes.

Et subdit tertiam diversitatem : Et subdit tertiam diversitatem :

>> >>

[ Quare respicis contemptores 2 ? ] [ Quare respicis contemptores 2 ? ] respectu scilicet prosperitatis et felicita- respectu scilicet prosperitatis et felicita- tis temporalis. Jerem. XII, 1: Quare via tis temporalis. Jerem. XII, 1: Quare via impiorum prosperatur: bene est omni- impiorum prosperatur: bene est omni- bus qui prævaricantur, et ini que agunt ? bus qui prævaricantur, et ini que agunt ? Job, xir, 6: Abundant tabernacula præ- Job, xir, 6: Abundant tabernacula præ- donum. Et ibidem, xx1, 7: Quare ergo donum. Et ibidem, xx1, 7: Quare ergo impii vivunt, sublimati sunt, conforta- impii vivunt, sublimati sunt, conforta- tique divitiis? [Et taces, ] hoc est, dis- tique divitiis? [Et taces, ] hoc est, dis-

1 III Reg. xix, 4: Sufficit mihi, Domine, tolle 1 III Reg. xix, 4: Sufficit mihi, Domine, tolle animam meam, etc. animam meam, etc.

2 Hæc verba quæ sequuntur: « Quare respi- 2 Hæc verba quæ sequuntur: « Quare respi- cis contemptores, et taces conculcante impio cis contemptores, et taces conculcante impio justiorem se? Et facies homines quasi pisces justiorem se? Et facies homines quasi pisces maris, et quasi reptilia non habentia ducem, maris, et quasi reptilia non habentia ducem, non habentur in Vulgata, sed fere eadem inve- non habentur in Vulgata, sed fere eadem inve-

simulas, cum judicare possis : [ concu simulas, cum judicare possis : [ concu lante impio,] rege Babyloniorum, vel lante impio,] rege Babyloniorum, vel diabolo, [justiorem se :] quamvis enim diabolo, [justiorem se :] quamvis enim coram te nullus sit justus. Isa. LXIV, 6: coram te nullus sit justus. Isa. LXIV, 6: Facti sumus ut immundus omnes nos, Facti sumus ut immundus omnes nos, quasi pannus menstruatæ universæ ju. quasi pannus menstruatæ universæ ju. stitiæ nostræ. Tamen conculcatus justior stitiæ nostræ. Tamen conculcatus justior est conculcante coram hominibus. Isa. est conculcante coram hominibus. Isa. LVII, 11 Non cogitasti in corde tuo. LVII, 11 Non cogitasti in corde tuo. quia ego tacens, et quasi non videns. quia ego tacens, et quasi non videns. Quod autem ex hoc confundatur omnis Quod autem ex hoc confundatur omnis ordo justitiæ, ostendit subdens: | Et ordo justitiæ, ostendit subdens: | Et facies, ] per hoc, supple, videre [ homi facies, ] per hoc, supple, videre [ homi nes, ad imaginem tuam factos, [ quasi nes, ad imaginem tuam factos, [ quasi pisces maris, ] supple, esse, pisces maris, ] supple, esse, hoc est, hoc est, quod non aliam vel majorem curam hia- quod non aliam vel majorem curam hia- beas de hominibus quam de piscibus, in beas de hominibus quam de piscibus, in quibus major devorat minorem, quasi ex quibus major devorat minorem, quasi ex lege. I ad Corinth. 1x, 9 et 10: Num lege. I ad Corinth. 1x, 9 et 10: Num quid de bobus cura est Deo? An propter quid de bobus cura est Deo? An propter nos utique hoc dicit ? Glossa: « Quam- nos utique hoc dicit ? Glossa: « Quam- << vis Deus curam habeat de omnibus, ta- << vis Deus curam habeat de omnibus, ta- << men de irrationabilibus curam non ha << men de irrationabilibus curam non ha << bet, ut ponat eis legem sicut hominibus.» << bet, ut ponat eis legem sicut hominibus.» [Et quasi reptilia non habentia ducem, | [Et quasi reptilia non habentia ducem, | hoc est, legem justitiæ, qua ducantur et hoc est, legem justitiæ, qua ducantur et regantur: sed feruntur secundum concu- regantur: sed feruntur secundum concu- piscentias et iras suas. Proverb. xxx, 27: piscentias et iras suas. Proverb. xxx, 27: Regem locusta non habet, et egreditur Regem locusta non habet, et egreditur universa per turmas. universa per turmas.

« Et factum est judicium, » scilicet « Et factum est judicium, » scilicet perversum. Et hoc exponens, subdit: perversum. Et hoc exponens, subdit: « Et contradictio potentior, » supple, « Et contradictio potentior, » supple, quam justitia. Et est sensus, quod judi- quam justitia. Et est sensus, quod judi- cio recto et justitiæ contradicitur, et con- cio recto et justitiæ contradicitur, et con- tradicens potentior est, invalescit et ob tradicens potentior est, invalescit et ob tinet. Amos, v, 10: Odio habuerunt cor- tinet. Amos, v, 10: Odio habuerunt cor- ripientem in porta et loquentem perfecte ripientem in porta et loquentem perfecte abominati sunt. Quod plangit Jeremias, abominati sunt. Quod plangit Jeremias, xv, 10 Væ mihi! mater, quare genui- xv, 10 Væ mihi! mater, quare genui- sti me, virum rixæ, virum discordia in sti me, virum rixæ, virum discordia in

niuntur . 13 et 14: Quare respicis super iniqua niuntur . 13 et 14: Quare respicis super iniqua agentes, et taces devorante impio justiorem se? agentes, et taces devorante impio justiorem se? Et facies homines quasi pisces maris, et quase Et facies homines quasi pisces maris, et quase reptile non habens principem. Forsitan est repe reptile non habens principem. Forsitan est repe tilio, vel transmutatio textus, quamquam expo tilio, vel transmutatio textus, quamquam expo nat D. Albertus suo loco, yy. 13 et 14. nat D. Albertus suo loco, yy. 13 et 14.

Ira Ira

IN CAP. I HABACUC ENARRATIO. IN CAP. I HABACUC ENARRATIO.

universa terra? « Bellum enim irrecon- universa terra? « Bellum enim irrecon- « ciliabile est (ut dicit Augustinus) inter « ciliabile est (ut dicit Augustinus) inter << veritatem et errorem, dum se et veritas << veritatem et errorem, dum se et veritas « tenet et impietatis error obnititur. » « tenet et impietatis error obnititur. »

Et quod ex hoc ordo rerum confunda- Et quod ex hoc ordo rerum confunda- tur, subdit: tur, subdit:

« Propter hoc lacerata est lex » omnis, « Propter hoc lacerata est lex » omnis, scilicet naturalis, divina, et positiva, et scilicet naturalis, divina, et positiva, et breviter omnis regula judicii. Isa. xxiv, breviter omnis regula judicii. Isa. xxiv, 5 et 6 Transgressi sunt leges, mulave- 5 et 6 Transgressi sunt leges, mulave- runt jus, dissipaverunt fœdus sempiter- runt jus, dissipaverunt fœdus sempiter- num. Propter hoc maledictio vorabit num. Propter hoc maledictio vorabit terram. Et bene dicit, lacerata, quia lex terram. Et bene dicit, lacerata, quia lex justitiæ plena est et clara, nisi per inter- justitiæ plena est et clara, nisi per inter- pretationem violentam laceretur ad in- pretationem violentam laceretur ad in- justitiam. Isa. x, 1 et 2: Væ qui condunt justitiam. Isa. x, 1 et 2: Væ qui condunt leges iniquas, et scribentes injustitiam leges iniquas, et scribentes injustitiam scripserunt, ut opprimerent in judicio scripserunt, ut opprimerent in judicio pauperes, et vim facerent causæ humi- pauperes, et vim facerent causæ humi- lium populi mei! «Et,» supple, quia lium populi mei! «Et,» supple, quia lacerata est lex, « non pervenit usque ad lacerata est lex, « non pervenit usque ad finem,» supple, debitum, «judicium. » finem,» supple, debitum, «judicium. » Glossa « Finis judici est juste judicare, Glossa « Finis judici est juste judicare, « hoc est, per sententiam jus suum uni- « hoc est, per sententiam jus suum uni- «< cuique tribuere: » cujus oppositum fit, «< cuique tribuere: » cujus oppositum fit, Isaiæ, LIX, 9: Propter hoc elongatum est Isaiæ, LIX, 9: Propter hoc elongatum est judicium a nobis, et non apprehendet judicium a nobis, et non apprehendet nos justitia. Et repetit causam, ut scia- nos justitia. Et repetit causam, ut scia- tur hunc sequi effectum : « Quia impius tur hunc sequi effectum : « Quia impius prævalet adversus justum, propterea prævalet adversus justum, propterea egreditur judicium perversum,» per ini- egreditur judicium perversum,» per ini- quas scilicet sententias, per quas (sicut quas scilicet sententias, per quas (sicut dicit Glossa) innocens Christus occiditur, dicit Glossa) innocens Christus occiditur, et Barabbas latro dimittitur'. Isaiæ, 1, et Barabbas latro dimittitur'. Isaiæ, 1, 23: Pupillo non judicant, et causa vi- 23: Pupillo non judicant, et causa vi- duæ non ingreditur ad illos. Job, ix, 24 : duæ non ingreditur ad illos. Job, ix, 24 : Terra data est in manus impii, vultum Terra data est in manus impii, vultum judicum ejus operit. judicum ejus operit.

« Adspicite in gentibus. » Responsio « Adspicite in gentibus. » Responsio Domini est respondentis ad querelas in- Domini est respondentis ad querelas in- ductas. Respondet autem primo in uni- ductas. Respondet autem primo in uni- versali, secundo determinando ad parti- versali, secundo determinando ad parti- culare, ibi, «Quia ecce ego. » culare, ibi, «Quia ecce ego. »

1 Cf. Matth. xXVII, 26 et seq. 1 Cf. Matth. xXVII, 26 et seq.

425 425

« Adspicite. » Ac si dicat: Tu miraris « Adspicite. » Ac si dicat: Tu miraris quod impius prævalet adversus justum, quod impius prævalet adversus justum, sed tu et alii prophetæ nolite mirari, sed tu et alii prophetæ nolite mirari, quia « adspicite, » supple, ea quæ fiunt quia « adspicite, » supple, ea quæ fiunt « in gentibus, » quod scilicet nulli parco « in gentibus, » quod scilicet nulli parco iniquo. Ad Hebr. 11, 2: Omnis inobe- iniquo. Ad Hebr. 11, 2: Omnis inobe- dientia justam accepit mercedis retribu- dientia justam accepit mercedis retribu- tionem. « Et videte, » hoc est, considera- tionem. « Et videte, » hoc est, considera- te, et meas vindictas et iniquitates illo- te, et meas vindictas et iniquitates illo- rum. Isa. xxxiv, 1 et 2: Accedite gentes, rum. Isa. xxxiv, 1 et 2: Accedite gentes, et audite, et populi attendite: audiat et audite, et populi attendite: audiat terra, et plenitudo ejus, orbis, et omne terra, et plenitudo ejus, orbis, et omne germen ejus: quia indignatio Domini germen ejus: quia indignatio Domini super omnes gentes. « Admiramini, » super omnes gentes. « Admiramini, » opera scilicet mea, et illorum, « et obstu- opera scilicet mea, et illorum, « et obstu- pescite. » Admiratio est suspensio in pescite. » Admiratio est suspensio in magnitudine facti: stupor autem cordis, magnitudine facti: stupor autem cordis, insensibilitas et motus secundum sisto- insensibilitas et motus secundum sisto- lem, eo quod nec causam nec modum nec lem, eo quod nec causam nec modum nec rationem facti potest invenire. Jerem. rationem facti potest invenire. Jerem. v, 30 Stupor et mirabilia facta sunt v, 30 Stupor et mirabilia facta sunt in terra. Eccli. XLIII, 31: Terribilis Do- in terra. Eccli. XLIII, 31: Terribilis Do- minus, et magnus vehementer, et mira- minus, et magnus vehementer, et mira- bilis potentia ipsius. Quid autem mirantur bilis potentia ipsius. Quid autem mirantur subdit: « Quia opus factum est in diebus subdit: « Quia opus factum est in diebus vestris,» supple, tam grande in potentia, vestris,» supple, tam grande in potentia, tam profundum in sapientia, «quod ne- tam profundum in sapientia, «quod ne- To credet cum narrabitur, » præ magni- To credet cum narrabitur, » præ magni- tudine scilicet ipsius. Simile, Joel, 1, 2 : tudine scilicet ipsius. Simile, Joel, 1, 2 : Audite hoc, senes, et auribus percipite, Audite hoc, senes, et auribus percipite, omnes habitatores terræ: si factum est omnes habitatores terræ: si factum est istud in diebus vestris, aut in diebus pa- istud in diebus vestris, aut in diebus pa- trum vestrorum ? Hoc autem est quod trum vestrorum ? Hoc autem est quod una gens prævalet ad orbis castigatio- una gens prævalet ad orbis castigatio- nem, quæ statim propria iniquitate rui- nem, quæ statim propria iniquitate rui- tura sit. Isa. x, 6: Ad gentem fallacem tura sit. Isa. x, 6: Ad gentem fallacem mittam eum, et contra populum furo- mittam eum, et contra populum furo- ris mei mandabo illi ut auferat spo- ris mei mandabo illi ut auferat spo- lia, et dividat prædam, et ponat illum lia, et dividat prædam, et ponat illum in conculcationem quasi lutum platea- in conculcationem quasi lutum platea- rum. Ac si dicat: Primo quidem omnes rum. Ac si dicat: Primo quidem omnes spoliabit, postea conculcabitur ut lutum. spoliabit, postea conculcabitur ut lutum.

Hoc autem opus determinat in quin- Hoc autem opus determinat in quin- que, patientia scilicet ferocitatis, regimi- que, patientia scilicet ferocitatis, regimi- ne propriæ voluntatis, impetu nocendi, ne propriæ voluntatis, impetu nocendi,

426 426

D. ALB. MAG. ORD. PRÆD. D. ALB. MAG. ORD. PRÆD.

et ad rapinam velocitatis aviditate, et et ad rapinam velocitatis aviditate, et universalitate spoliationis, crudelitate in- universalitate spoliationis, crudelitate in- spectionis et universalitate subjectionis spectionis et universalitate subjectionis

orbis. orbis.

« Quia ecce ego suscitabo Chaldæos, » « Quia ecce ego suscitabo Chaldæos, » hactenus quiescentes et quasi dormien. hactenus quiescentes et quasi dormien. Chaldæus. tes, qui interpretatione nominis vicem Chaldæus. tes, qui interpretatione nominis vicem dæmonis habent. Chaldæi enim feroces dæmonis habent. Chaldæi enim feroces interpretantur. Simile, Isaiæ, XIII, 17 et interpretantur. Simile, Isaiæ, XIII, 17 et 18: Ecce ego suscitabo super eos Medos, 18: Ecce ego suscitabo super eos Medos, qui argentum non quærant, nec aurum qui argentum non quærant, nec aurum velint, sed sagittis parvulos interficient. velint, sed sagittis parvulos interficient. « Gentem amaram, » hoc est, ad amari- « Gentem amaram, » hoc est, ad amari- tudinem perducentem. Ruth, 1, 20 : Vo- tudinem perducentem. Ruth, 1, 20 : Vo- cate me Mara (id est amaram), quia ama- cate me Mara (id est amaram), quia ama- ritudine valde replevit me Omnipotens. ritudine valde replevit me Omnipotens. Thren. 111, 15 : Replevit me amaritudi- Thren. 111, 15 : Replevit me amaritudi- nibus, inebriavit me absinthio. « Et ve- nibus, inebriavit me absinthio. « Et ve- locem, » Glossa « ad implenda præcepta locem, » Glossa « ad implenda præcepta « Dei. » Ex quo videtur, quod meruerunt: « Dei. » Ex quo videtur, quod meruerunt: sed ad hoc dicendum, quod hoc quod sed ad hoc dicendum, quod hoc quod præcepit Deus, veloces erant ad implen- præcepit Deus, veloces erant ad implen- dum, sed non ea intentione, qua Deus dum, sed non ea intentione, qua Deus hoc præcepit. Deus enim ad correctio- hoc præcepit. Deus enim ad correctio- nem præcepit Gentium castigationem : nem præcepit Gentium castigationem : illi autem aviditate prædæ, et ambitione illi autem aviditate prædæ, et ambitione dominandi exsecuti sunt. Isa. x, 7: Ipse dominandi exsecuti sunt. Isa. x, 7: Ipse autem non sic arbitrabitur, et cor ejus autem non sic arbitrabitur, et cor ejus non ita existimabit: sed ad conterendum non ita existimabit: sed ad conterendum erit cor ejus, et ad internecionem gen- erit cor ejus, et ad internecionem gen- tium non paucarum. Proverb. 1, 16: tium non paucarum. Proverb. 1, 16: Pedes illorum ad malum currunt, et Pedes illorum ad malum currunt, et festinant ut effundant sanguinem, scili- festinant ut effundant sanguinem, scili- cet innoxium. « Ambulantem super la- cet innoxium. « Ambulantem super la- titudinem terræ, » hoc est, non conten- titudinem terræ, » hoc est, non conten- tam finibus suis, sed volentem occupare tam finibus suis, sed volentem occupare totam terræ latitudinem. Job, 1, 7: Cir- totam terræ latitudinem. Job, 1, 7: Cir- cuivi terram, et perambulavi eam. Isa. cuivi terram, et perambulavi eam. Isa. v, 8 Væ qui conjungitis domum ad do- v, 8 Væ qui conjungitis domum ad do- mum, et agrum agro copulatis usque ad mum, et agrum agro copulatis usque ad terminum loci! Numquid habitabitis vos terminum loci! Numquid habitabitis vos soli in medio terræ ? soli in medio terræ ?